Colombo operazioa edo 119ko kasua Txileko Dirección de Inteligencia Nacional (DINA) 1975an, militarrek ezarritako diktaduraren hirugarren urtean, errepresioaren ondorioz 1974tik 119ko desagerarazien egoera ezkutatzeko, intoxikazio kanpaina bitartez, kanpaina gogor bat izan zen.

Manipulazio baten saiakera

Helburua, pertsona horien desagerpena nazioarteko iritzi publikoaren aurrean justifikatzea zen; horretarako disidente horiek haien arteko borroketan desagertu edo hil zirela zabaldu nahi izan zuten. Berez, arduradunak armada eta polizia izan ziren. Eraildako gehienak Movimiento de Izquierda Revolucionariaren (MIR) alderdikideak ziren. Izan ere, beste alderdietako militanteak ere egon ziren: Partido Comunista (PC), Partido Socialista (PS), Movimiento de Acción Popular Unitaria (MAPU), eta Partido Demócrata Cristiano-ren bat (DC). Desagerarazitako batzuk ez zuten militantzia politikorik. Operazioa Kondor operazioaren barruan kokatu zen eta azken arduraduna Augusto Pinochet izan zen.

Nazioartean sortu ziren kritikei erantzuteko, Sergio Diez Urzúak, garaian NBE aurrean Txileko enbaxadoreak, NBEren Batzar Orokorraren aurrean pertsona horien desagerpenak faltsuak zirela eta batzuk MIR barruan sortutako liskarren ondorioz haien arteko borroken ondorioa.

Gaur egun, oraindik-orain, gaia justiziaren eskuetan dago.

119 desagertuen zerrenda

Kanpo estekak

• (Gaztelaniaz):Kazetarien Elkargoaren dokumentua.
• (Gaztelaniaz):Garaiko informazioak.
• (Gaztelaniaz):Deagertutakoen zerrenda eta argazkiak.

Belén de Sárraga Hernández (Valladolid, 1874ko uztailaren 10a - Mexiko, 1950ko irailaren 10a) medikua, kazetaria eta aktibista feminista izan zen, Mexikon nazionalizatua, Alderdi Errepublikano Federalekoa eta framazoneriako kidea. Propaganda bira eta egonaldi luzeak egin zituen Iberoamerikan. Aktibista antiklerikala izan zen 1920ko hamarkadako Mexikoko Iraultzan, eta gobernu iraultzaileek babestutako konferentziak egin zituen herrialde osoan zehar Atala Apodacarekin batera. Espainiako Bigarren Errepublikako politikan aktiboki parte hartu zuen. Mexikora erbesteratu zen.

Malagan atxilotu eta bi hilabete eta egun bateko atzipenaldia ezarri zioten 1904an, Camilo García de Polavieja jeneralaren aurkako hitzaldi bat emateagatik ostatu hartzen zuen hotelaren atarian, jenerala zentsuratuz José Rizal filipinar olerkari eta independentziaren heroiaren fusilamenduagatik.

Datu biografikoak

Belén de Sárraga Hernández Valladoliden jaio zen 1872an, Seiurteko Demokratikoan. Aita, Vicente de Sárraga, jatorriz Puerto Ricoko militar liberala, errepublikazalea eta hargin beltza zen, familia burges batekoa. Ama berriz, Felisa Hernández Urgon Valladolid-ekoa. 1874an ezkondu ziren zibilez eta 1877 elizaz. Belén eta bere gurasoak 1880an Puerto Ricora joan ziren bizitzera eta, aitonak, Fernando Ascensión de Sárraga y Aguayok (Puerto Ricoko San Juango Magisterio Normaleko zuzendari ohia) aholkatuta, Magisteritzako karrera ikasi zuten.

Iturri fidagarrien arabera, Belénen aita harroputza, konspiratzailea eta joko zalea zen, eta horrek salaketa eta epaiketa ugari eragin zizkion. Horrela bada, Espainiara itzuli eta denbora batera, 188an, Vicente eta Felisa banandu egin ziren. Handik urtebetera, 1889an, Felisa hil egin zen eta Belén eta bere neba Rafael, Ana Urgon amonaren kargu geratu ziren, analfabetoa omen zen arren emakume indartsua bilobak zaintzeko. Belénen aitak utzi egiten zituen umeak harreman erromantiko berria hasteko eta berriro ezkondu zen 1891an.

Belen bere mantenurako laguntza ekonomikoaren alde borrokatu zen, bai berari bai bere anaiari zegokionaren alde, eta, horrela, poliki-poliki, errepublikazale zirkulu federaletan sartu zen, non bere garaikidea zen Emilio Ferrero Balaguer ezagutu zuen, merkatari errepublikazale eta hargin beltz bat, zeinarekin Bartzelonara aldatu zen 1890ean. Rafael bere neba ere eraman zuen, 1890ean Emilio eta bere arrebaren ezkontzaren lekuko izan zena (1894an beste iturri batzuen arabera), garai hartako ohiturari jarraituz, senarraren abizena bereari erantsi zion. Hiru seme-alaba izan zituzten: Libertad, Demófilo Dantón eta Víctor Volney. Belének aitortu zuen "bizitzako bikotekidea" eta doktrina bikotea aurkitu zituela, "arima bikia" berarentzat, eta, horrez gain, konferentzia, bilera, mitin eta bestelako ekitaldietan bere ideiak predikatzeko aholkularia.

Handik gutxira, Belén ezaguna egiten hasi zen oratoriaren eta prentsaren esparruetan, artikulu ugari idatzi baitzituen Bartzelonako zein Madrilgo aldizkarietan. Belén Sárraga de Ferreroren ospeak eta ekintzek –orduan ezaguna zenez– azkar igo zuten: Bartzelonako Unibertsitatean ikasi eta medikuntza ikasketak amaitu eta titulua lortu zuen. Bartzelonako La Luz del Porvenir aldizkari espiritualistan kolaboratzaile izan zen. Pierre-Joseph Proudhon, Mikhail Bakunin eta Piotr Kropotkinen lanak irakurtzen zituen. Francisco Pi i Margall, Eduardo Benot eta Nicolás Estévanez, Olimpia Gouges, Madame de Stäel, George Sand eta Louise Michel-en alaba espiritual auto-aldarrikatzen zen. Hamabost urtez, Belénen ospea ez zen jaitsi, baina bere ezkontza kolokan zegoen, Emilioren papera, pixkanaka-pixkanaka, Belen Sárragaren senarrarena besterik ez baitzen izan, mantendu nahi zuten anaiarteko ideal laiko eta errepublikazalea hautsi zuena. Uste da horrek bikotearengan desberdintasunak sortu zituela eta dibortziatu egin ziren. 1911an, Belének abizena aldatu zuen eta "de Sárraga" aukeratu zuen berriro.

Prentsan eta arlo politiko eta sozialean

1895ean Valentzian Emakume Taldeen Federazioa sortu zuen. Urtebete geroago, Bartzelonan, Emakume Librepentsalarien Elkartea sortu zuen. Gobernadoreak debekatuta egin zuen erakundea eta gainera atxilotu egin zuten elkartea sortzeagatik. Valentzian berriro ere, monarkiaren aurkako eta Kubako independentziaren aldeko kanpainetan eta manifestazioetan parte hartu zuen. Urte bereko abuztuan, independentziaren aldeko manifestazio batean, espetxeratu egin zuten. Urte amaieran, Severidad izeneko framazon-logiarekin partaide bihurtu zen. Gainera, La Conciencia Libre egunkaria zuzendu zuen.

1897an, Valentziako Emakumezkoen Elkarte Nagusiko presidente izan zen, eta, urte amaieran, Erresistentzia Elkarteen Federazioa sortu zuen Malagan; elkarte horrek 30.000 afiliatu eta 80 sozietate izan zituen.

1898an Madrilen bizi zela, Centro Instructivo del Obrero-n sartu zen eta bertan Fermín Salvochea eta Álvarez eta Pedro Vallina anarkistak ezagutu zituen.

Urtebete geroago, Mahóneko Emakume Askapentsatzaileen Elkartea sortu zuen. Teresa Claramunt eta Angeles Lopez de Ayalarekin eta Bartzelonako Gracia talde anarkistan aritu ziren. Pi y Margall alderdi federaleko presidenteorde izatera iritsi zen, baita bere batzorde nazionaleko kide ere 1938an; 1900ean bertan afiliatutako lehen emakumea izan zen.

Andaluzian, batez ere 1900 eta 1903 urteen artean aritu zen Malagan, Kordoban eta Huelvan 1900: Malagan La Conciencia Libre astekaria berriro jarri zuen abian eta Alfonso González Núñez gobernadorearen jazarpena jasan zuen, El País egunkariak, Amalia Heredia Livermoore-k, Casa-Loring-eko markesak eta Francisco Silvela eta Le-ren amaginarrebak hala eskatuta. Vielleuzek, emakumea zelako zuzendari gisa jardutea galarazi zion, argitalpenaren jabeari bi alditan isuna jarriz zuzendari hitza bere albisteetan erabiltzeagatik Malagueña Federazio Elkartea ere sortu zuen, erregistroekin gobernu eta judizio sistematikoko jazarpena jasan baitzuen, bilaketak, aleen bilketa, kalte ekonomiko handiak dituzten 16 prozesu eta prentsa eskubidea urratu zuten egunkaria kentzearekin batera elkartutakoena salatu zuten kexak, Elkartearen ekintzak azkenean sailkatuz. Urte horretan Sociedad Progresiva Femenina de Málaga ere sortu zuen eta Jerezeko presoen aldeko kontzentrazioak antolatu zituen, Soledad Gustavorekin batera .

1901: Badajozen, konferentzia batean, irakaskuntza laikoaren alde hitz egin zuen; martxoan, berriz, La Conciencia Libre berriro abiarazi zuen, Malagan, Amalia Carvi eta Areal-ekin.

1902: Malagara itzuli zenean, langileen eta nekazarien sindikatuak eta pentsamendu askeko elkarteak antolatu zituen Alejandro Lerroux eta Rodrigo Sorianorekin batera . Kordoban " Los Amigos del Progreso " gizarte libertarioan sartu zen eta sindikatu sindikalen antolakuntzan parte hartu zuen. Genevan (Suitza), pentsamendu askeko kongresura joan zen 80 elkarte baino gehiago ordezkatzeko.

1904: irailaren 4an, Camilo García de Polavieja jeneralaren aurkako hitzaldia zela eta, bi hilabete eta egun bateko kartzela zigorra ezarri zioten; bere hitzaldian, jenerala zentsuratu egin zuen José Rizal, olerkari, hargin beltz eta Filipinetako independentziaren heroia fusilatzeagatik .

1905: Santa Cruz-en (Tenerife, Kanariak), konferentzia bat eman zuen.

1906: Buenos Airesen (Argentina) Freehinking-eko Nazioarteko XIII. Kongresura joan zen "Virtud de Málaga" framazon-logia izenean.

1907: Uruguaira joan zen. Han Emakume Liberalen Elkartea sortu zuen.

1908-1910: El Liberal de Uruguay egunkariko zuzendaria izan zen. José Batlle y Ordóñez Errepublikako presidente ohiak sortutako "El Día" egunkarian idatzi zuen, eta harekin adiskidetasuna landu zuen, Uruguaira itzuli eta bigarren presidentetzarako hautatu ondoren (1911 - 1915).

1910: Argentinan Emakumeen Nazioarteko Kongresuan parte hartu zuen eta ohorezko presidente izendatu zuten.

Hurrengo urteetan Amerikan zehar bidaiatu zuen ikusten zituen injustiziak salatuz.

1913: urte horretako otsailean, Txileko iparraldea bisitatu zuen (Antofagasta, Iquique, Negreiros eta Pisagua), Luis Emilio Recabarrenek gonbidatuta jendaurreko hitzaldi batzuk eman zituen. Bere bisitaren ondorioz, eta Recabarrenen lankide Teresa Floresen ekimenez Centro Anti-Clerical Belén de Sárraga sortu zen. La Razón egunkariak liburuxka bat argitaratu zuen. El Despertar de los Trabajadores egunkaria ( POS ) arduratu zen bere konferentzien berri emateaz, bere zutabe batzuk argitaratzeaz, Txileko sektore kontserbadoreen erasoaren aurka defendatzeaz eta bere ideiak sustatzeaz. Gainera, El Mercurio de Valparaíso egunkariak elkarrizketa egin zion. Néstor Recabarren, Salvador Barra eta Máximo Silva bezalako poeten inspirazio iturria izan zen.

1915-1921: Buenos Airesen bizi izan zen eta 1915ean "El Derecho Humano" Argentinako Framazonen Federazioko Gobernu Kontseiluan sartu zen, eta 33. mailara iritsi zen.

1925-1928: Mexikon, Rumbos Nuevos aldizkaria zuzendu zuen, aldi berean irakasle jardun zuen zenbait ikastetxe laikotan . 1926an, Mexikoko nazionalitatea eman zioten. José Batlle Uruguaiko presidentearekin lan egin zuen; Felipe Carrillo Puerto Yucatán penintsulako gobernadorearekin eta Francisco I. Madero, Álvaro Obregón eta Plutarco Elías Calles Mexikoko presidenteekin.

1930: Uruguaian Emakume Liberalen Elkartea sortu zuen eta Ekuadorren, Federació Anticlerical Feminina.

1931: Espainian Bigarren Errepublika aldarrikatu ondoren, Espainiara itzuli zen.

1933: Malagarako errepublikano federalen hautagaitzaren buru izan zen.

1936: Alderdi Federal Iberiarraren Batzorde Nazionaleko kide bihurtu zen.

1939: Francoren garaipenaren ondoren, Frantziara erbesteratu zen eta, 1942an, Mexikora, Pi y Margall Ateneoan, Espainiako erbestetik etorritako anarkisten eta errepublikano federalen bilgune izan zen.

Heriotza

1950eko irailaren 10ean Mexikon, nefritiak jota, adineko eta arazo ekonomikoekin hil zen. Bere lagun espainiarrek eta mexikarrek bere aztarnak ezkutatu zituzten framazonen ohikunearen arabera, gero erraustu egin zituzten.

Lanak

Belén de Sárragak prosaz zein bertsoz idatzi zuen eta bere idazkiak, gehienetan, Adelante, El Amigo del Pueblo, El Obrero, El Porvenir del Obrero, La Protesta bezalako argitalpen libertarioetan argitaratu zituen. Eta Partido Obrero Socialista de Chileren El Despertar de los Trabajadores egunkarian. Nahiz eta beste lan batzuk ere izan, liburu zein liburuxka formatuan:

• Minucias (Poesías) (Málaga, 1902)
• Congreso Universal de Librepensadores de Ginebra (Málaga, 1903)
• Conferencias sociológicas y de crítica religiosa, dadas en Santiago de Chile en enero y febrero de 1913 (Santiago (Chile), 1913)
• A través de un continente. El anticlericalismo en América (Lisboa,1914)
• La evolución de los pueblos y las congregaciones religiosas. Conferencias (México, 1915)·
• La iglesia en la política (México, 1923)
• Conferencia sustentada por la eminente oradora Belén de Sárraga el domingo 4 de mayo de 1924 en el Teatro Maxim, con motivo del Homenaje a Felipe Carrillo Puerto, organizada por la Agrupación Socialista de La Habana (México, 1924)
• La cuestión religiosa, Federación anticlerical Mexicana (México, 1926)
• La papisa Juana. Testimonio histórico contra el origen divino del Papado (Asunción, 1931)
• El vicariato divino: síntesis de la vida pontificia en sus tres más importantes aspectos: político, moral y económico. (Asunción, 1931)

Erreferentziak

Bibliografia

• NÚÑEZ GUTIÉRREZ, Hiram R. (2006). Revolución y Contrarrevolución en Colima, 1917 - 1926. (Universidad Autónoma de Chapingo-Secretaría de Cultura de Colima edición). México. {{ISBN|968-02-0313-1}}. 
• (2008) Ana Muiña, Rebeldes periféricas del siglo XIX, La Linterna Sorda Ediciones, 216 Páginas con 250 fotografías e ilustraciones de la época, ISBN 978-84-936562-0-1.

Kanpo estekak

Iraultza (latinetik revolutio, “buelta bat”) aldaketa sozial fundamental bat da, botere edo estrukturari dagokionez, zeinek denbora tarte luze ala labur bat har dezakeen. Aristotelesek, bi iraultza politiko mota ezberdintzen zituen:

1. Konstituzio batetik besterako aldaketa.
2. Konstituzio baten modifikazioa.

Adituek, oraindik ere, eztabaidatzen dute zer izan daitekene iraultza bat eta zer ez. Iraultzen inguruko azterketek, Okzidenteko Historiako gertaerak aztertzen dituzte psikologiaren prespektibatik, baina, gertakizun globalak aztertzerakoan, zientzia sozialen ikuspegia gehitzen dute, soziologia eta zientzia politikoak esaterako.

Jatorri ezberdinekoak izan daitezke, teknologia aldaketa, aldaketa soziala edo paradigma berri bat eragin dezake gizartearen eta gobernuaren estruktura aldatzeko nahikoak izan daitezke. Iraultzak baketsuak izan daitezke, baina oro har, biolentzia barne ekartzen dute, izan ere, aurreko erregimenaren aldeko talde kontzerbadoreek eta berrikuntzaren aldeko taldeek aurka egiten dute. Gaur egun, iraultzak, historiako inflexio-puntutzat hartzen dira, hauetatik ateratzen baitira egungo sistema politiko eta sozialak.

Munduko historia aldatu duten iraultzak; Amerikako Iraultza, frantziar Iraultza, Latinoameriketako iraultza independentistak edo Urriko iraultza izan daitezke.

Iraulza motak

George Washington, estatubatuar iraultzaren liderra. Vladimir Lenin, 1917-ko Bolchevique iraultzaren liderra.

Historiografian hiru iraultza mota ezberdintzen dira:

• Iraultza politikoa.
• Gizarte iraultza.
• Iraultza ekonomikoa.

Hala ere, beste batzuk existitzen dira:

• Iraultza zientifikoa.
• Iraultza teknologikoa.
• Industrial iraultza.

Lehenengo sailkapenaren adibideak jartzeko, baliagarriak izan daitezke, XVIII eta XIX mendeen artean gertatutako hiru iraultza garrantzitsuak, zeintzuk Aro Modernoaren bukaera eta Aro Kontenporaneoaren hasiera makatu zuten.

• Frantziar Iraultza aurrerapen politikoa izan zen, izan ere, 1789-ra arte egondako monarkia absolutua, aurkako sistema politiko batengatik aldatzea zuen helburu. Hain zen ezberdinak, non Erregimen Zaharra eta Erregimen Berriaren inguruan hitz egitea eragin zuen. Modu orokorrean, Iraultza Liberalen artean koka daiteke Frantziar Iraultza. Mota honetako iraultzak, amerikako independentziarekin hasi ziren, eta Europan indarrean egon ziren 1848a arte.
• Burgesia iraultza, gizarte klase ezberdin baterako bidea eman zuen. Harreman, jarrera eta baloreen aldaketa eraginduz.
• Industrial iraultza, ekonomiaren alderdiadi eragin zion. Tenkika berriak, energi iturriak, makinak, garraiobide berritzaileak, gaitasun produktiboen areagotzea, fabrikak…

Beharrezkoa da adieraztea, gizarte mugimendu hauek, gertatutako garaian, biolentoak bezala ikusi zirela eta hainbat hildako egon zirela prozesu hauetan zehar.

Bestalde, Iraultza neolitika eta hiritar iraultza, denbora luzean zehar hedatu ziren, baina oso agerian egon ziren XVIII eta XIX mendeetan zehar, eta gizartearen bizitza aldaketa radikala (eta biolentoa) eman zen. Earl J. Hamilton prezioen Iraultza bezala definitu zuen, XVI. mendeko ekonomia aldaketak, Amerikatik Europara heldutako metalen ondorioz.

Aurretik aipatutako hiru motetatik aparte, beste hainbat iraultza mota eman dira historian zehar, adibidez ideologia iraultza edo arte iraultza. Bestalde, moda, kirola edo musikari erreferentzia egin dezake baita ere. Eta azkenik, kultura iraultza, Txinan eman zena bezala, edo Zientzia Iraultza (Thomas Kuhn).

Ezaugarriak eta kronologia

Iraultza liberealak edo burgesak

XX. mende hasierako iraultza politikoak edo demokratikoak, oinarri popularrak, langile eta kanpesinoak.

Proletariar, anikolonialak eta hirgarrem munduko iraultzak

XX. mendeko iraultza-aurkako eta mugimendu erreakzionarioak, erregimen faszista eta nazionalisten sorrera eragin zutenak.

Bigarren Mundu Guda ondorengo iraultzak

Alderdi Sovietikoaren saiakera iraultzaileak

Transizioko ekonomia eta partidu bakarreko sistemaren aurkako iraultzak

Yuguslaviako Errepublika Federal Sozialistaren ondorioko gudak

XXI. mendeko iraultzak

Beste alorretako iraultzak

Erreferentziak

Kanpo estekak

Industrializazioa Euskal Herrian XIX. mendean abiatu zen, aurretik metalurgiari lotutako burdinola asko bazeuden ere. Industrializazioa bereziki Bizkaia eta Gipuzkoan hasi zen, jada zituzten portuak, burdina eta azpiegiturak baliatuz, XIX. mendearen bigarren erditik aurrera, batez ere Bigarren Karlistaldiaren ondoren. Bizkaian bereziki, meatzaritzari eta portuari lotutako industriak aldaketa sakonak eragin zituen demografian eta politikan. Siderurgian oinarritutako industria Bizkaian gehien garatu zen; Gipuzkoan, aldiz, papergintza eta ehungintza izan ziren.

XX. mendean Araba, Nafarroa Garaia eta Lapurdi ere industrializatu ziren, baina Nafarroa Beherea eta Zuberoan apenas izan zen industrializaziorik. Industrializazio horren ondorioz, gaur egun ere bigarren sektoreak garrantzi handia du.

Langile-mugimenduaren sorrera, lehenengo mugimendu sozialista eta komunistekin eta prozesu horri lotutako euskal nazionalismoaren hastapenak hurrengo mende osoan eragin zuen.

Aurrekariak eta testuingurua

Antzinako Erregimenaren gainbehera

Antzinako Erregimena nekazaritzan oinarritutako sistema-ekonomikoa izan zen. XVII. mendeko krisiaren eraginez, politika ekonomikoa zeharo aldatu zen Europan. Sistema horretan ogiaren beharra zegoen, eta garia edo irina funtsezko elikagaiak ziren biztanleriaren gehiengoarentzat. Familia normal bati gastuaren % 60 eta % 75 artean joaten zitzaion elikaduran, eta diru sarreren herenaren eta erdiaren artean garia erosteko erabiltzen zen. Bi eredu ekonomiko ezberdin zeuden lehian Antzinako Erregimenaren amaiera fase horretan. Alde batetik ekonomia morala deitutakoa zegoen. Haren oinarria da morala eta ekonomia loturik daudela, eta ez dela bidezkoa soberakinak dituen ekoizle batek berauek kanpoan saltzea garestiago sal dezakeelako, haren inguruan norbaitek beharra badu.

Antzinako Erregimenean ekonomia-jarduera nagusia, biztanleria ia osoa hartzen zuena, nekazaritza zen. Gutxi batzuek, bereziki herri handietan, artisautza egiten zuten, hainbat produktu ekoitziz. Hala ere, nekazariek euren arropak eta lanabesak ere egin ohi zituzten. Hirietan gremioak zeuden, produkzioa kontrolatzen zutenak, ikasketa-prozesua eta produktuen kalitatea bermatuz eta haiei prezioa ezartzen. Prezio horietatik kanpo edo kalitate horren azpitik ekoiztea ez zuten, modu orokorrean, baimentzen. Euskal Herrian foruek merkataritza ondo arautzen zuten, itsasoz haraindiko salerosketa erraztuz, eta muga barnealdean ezarriz.

XVIII. mendean aristokraziaren boterea gutxitzen joan zen, sortzen ari zen burgesia berri baten aurrean. Hauek liberalismo ekonomikoa defendatzen zuten, euren negozioak egiteko, eta ez zuten lurraren errenten gaineko interes ekonomiko handirik, aristokratek, kleroak eta monarkiak zuen bezala. Horregatik, merkatuak irekitzeko pausoak ematen joan ziren XVIII. mendean eta, bereziki, XIX. mendean zehar. Irekitasun honek merkataritza areagotu zuen, eta berarekin batera putting-out sistemako etxe-produkzioa. Laster, mekanizazioak, indar hidraulikoak, lurrun-makinak eta trenbideak aukera zabaldu zuten produkzio industriala egiteko.

Euskal Herrian aldaketa hori graduala izan zen, baina XIX. mendean zehar nabarmena izan zen, bereziki karlistaldi bakoitzaren ondotik. Mugen aldaketak, fiskalitate aldaketa eta zerga-sistemaren aldaketak hasiera batean Bilbon zentralizatu zen industrializazioa piztu zuen Bigarren Karlistaldiaren ondotik, foruen amaiera Hego Euskal Herrian gertatu eta gero.

Burdinolak eta meatzaritza

Euskal Herria, eta bereziki Bizkaia eta Gipuzkoa burdinola ugari zituen eremua zen. Burdin mea aberatseko guneak dira euskal mendiak, antzinatik ustiatu den minerala. Eremu horretan garrantzi berezia zuten Trianoko mendiek. 1826ko aduana zergak erraztu egin zuen Hego Euskal Herriko burdin produktuak Espainiako lurralde komunera ateratzea, Espainian atzerriko produktuei ezarritako zerga larriak nabarmen garestitzen baitzituen produktu horiek.

Meatzeak lur komunaletan zeuden, eta edonork zuen aukera ustiatzeko, baina erregimen aldaketekin eta desamortizazioekin lur horiek jabetza pribatura igaro ziren. Aldi berean, Bizkaiko Batzar Nagusien 1827ko Uztaileko Legeak, Meatzeei buruzkoak, mea-hornitzaile handien kontzentrazioa babesten zuen, eta ustiatzaile txikiak uxatzen, lehiakideen kopurua gutxituz.

Urte horretan, Probintzia Baskongadoetako hornitzaile nagusiak, lau handiak (Nicolás Maria Llano, Jose Txabarri, Jose Antonio Mier, Jose Antonio Ybarra), konpainia batean elkartu ziren: Ybarra, Mier y Compañía, monopolio bat de facto. Gainera, lege horren ondorioz, meatzariak pasa ziren autonomo izatetik soldatapeko izatera.

Burdinolak ikatz eta mea garestiak bultzatuta zorpetzen hasi ziren hornitzaileekin. Lehen Karlistaldiaren amaierarako, burdinola askorenak egin zuen; beste burdinola batzuek, berriz, asko jaitsi zuten ustiapena. Burdinoletako jabeek burdinola eta ondasun higiezinak uzten zieten zorretan mea-hornitzaile hartzekodunei. Ybarra, Mier y Compañíak utzi egin zion diru sarrerak nagusiki burdinoletatik izateari, eta negozioa dibertsifikatzen hasi zen, erregai eta mea esportazioetako itzulerako bidaietan (Baionatik, adibidez) kanpoko produktuak (irina eta garia ere tartean) Hego Euskal Herrira eta, bereziki, Bilbora eramanez, eta horien salmentaz irabazi gehiago lortuz. Burdinolek, historian zehar, obra hidrauliko garrantzitsuak egin zituzten; obra hidrauliko horiek garrantzi berezia izango dute industrializazio prozesuan, gero ikusiko dugunez.

Industria Iraultza Erresuma Batuan

Industria Iraultza XVIII. mendearen bukaeran eta XIX. mendearen hasieran Britainia Handian sortu eta mundu osora zabaldu zen aldaketa teknologiko, sozioekonomiko eta kulturala izan zen. Horren ondorioz, industrian eta makinerian oinarritutako ekonomiak eskulan tradizionalaren lekua hartu zuen. Oihalgintzan zein altzairua ekoizteko tekniketan hasita, kanalen nahiz errepideen (eta, geroago, burdinbideen) sorkuntzak eta hobekuntzak produktu berrien salerosketa erraza eta azkarra ahalbidetu zuten. Hasiera batean ikatzez hornitutako lurrun makinek zein oihal industriako mekanizazioak ekoizpen ahalmena handitu zuten. Metal hutsezko makineriak eta lanabesek beste industriak mekanizatzeko prozesua erraztu zuten XIX. mendeko lehen bi hamarkadetan.

Euskal Herrira prozesu hau askoz beranduago iritsi zen. Ipar Euskal Herriaren kasuan, Frantziako Iraultza eta ondorengo denboran euskal lurraldeak ez zirelako garatu; Hego Euskal Herrian, foruen desagerpena eman arte gizarte-egitura ez zelako industrializaziorako onena, eta Espainiak ez zuelako errepide eta garraio sare egokirik industria garatu ahal izateko. Hala ere, metalurgiaren beharrek jada Bilbon existitzen zen negozio bati bultzada eman zion; Bessemer prozesuaren garapenarekin batera, industrializazioa izugarri azkartu zen.

Industrializazioa herrialdeka

Bizkaia

Bizkaiko burdinak garrantzi berezia izan zuen industrializazio prozesuan. Lehen aipatu diren burdinolek, eta Somorrostrotik ateratzen zen kalitate handiko metalak merkatu ona zuten Europako Atlantikoan. Gainera, Bilboko portua leku estrategikoa zen nazioarteko merkataritza hori egiteko: produkzio lekutik gertu, Gaztelako artilearen portu naturala zen, Europan asko kontsumitzen zen produktua. Barkuek artile hori garraiatzen zuten, eta burdina pisua emateko erabiltzen zuten, bereziki Ingalaterrara, baina baita Amerikara ere. Burdina zeramatzaten itsasontziek bueltako bidean beste produktu batzuk ekartzen zituzten, eta bide horretan garrantzia hartu zuen Bilbo-Cardiff bideak: Galesera burdina eramaten zen eta bueltan ikatza ekarri, Asturiasen produzitzen zena baino kalitate hobea zuena. 1856an egoera guztiz aldatu zen: Henry Bessemerrek bere izena daraman prozesua patentatu zuen. Bizkaiko burdinak askoz emaitza hobeak ematen zituen, fosforo gutxi zuelako; Erresuma Batura egindako esportazioak biderkatu ziren. 1863tik aurrera burdinaren salmenta erraztu zen, fiskalitatea aldatzearen ondorio.

Meatzaritza: industrializazioaren oinarria

Egoera horretan, Bizkaiko meatzaritzak gorakada handia izan izateko aukera guztiak zituen. Ingalaterrak minerala eros zezan azpiegitura antolatu zen lehenengo: burdina meatzetatik itsasontzietara eraman behar zen, eta horretarako idien bidez gurdietan eramateko sistema hobetu behar zen. Meatzaritza enpresei, garraio enpresak eta mearen salerosketa enpresak gehitu zitzaizkien. Sistemaren antolaketan bost maila zeuden: meatzeen jabeak, burdina erauzten zuten enpresak, meatzetik portura minerala zeramaten enpresak, esportazio enpresak eta ontzigileak. Maila guzti horietan atzerriko eta Bizkaiko enpresen kapitala nahastu zen, baina denborarekin atzerritarren kapitala handituz joan zen.

1873an The Orconera Iron Ore Cp. Limited sortu zen Londresen eta 1876an Cie Franco-Belge des Mines de Somorrostro, biak Ybarra familiaren eta nazioarteko kapitalarekin. Orconeraren kasuan Dowlais eta Consett britainiarrak eta Krupp alemaniarra zeuden akzionisten artean, %25 Ybarra familiarena zen bitartean. 1886an The Luchana Mining Co eta The Parcocha Iron Ore and Railway Co. Ltd. sortu ziren, biak kapital ingelesarekin. Enpresa horietako bakoitzak bere trenbide eta kargalekuak eraiki zituen, baita aire bidezko tranbiak ere. Lehen trenbideak 1865tik aurrera eraiki ziren: Foru Aldundiaren esku zegoen Trianoko trenbidea izan zen lehenbizikoa. Horrela deskribatzen du egoera González Portillak:

Aldundiaren trenbideaz gain, beste batzuk hasi ziren proiektatzen eta sortzen: Galdamesera zihoan 20 kilometroko Bilbao River & Cantabrian Railway Co. Ltd. izan zen garrantzitsuena, Bigarren karlistaldiarekin batera amaitu zena. Tren hori zen bakarra Galdamesko minerala har zezakeena, eta Sestaoraino eramaten zuen, garaian hondartza deitzen zen guneraino. Pablo Alzolak "The Orconera Iron Ore Cp. Limited" enpresarako beste trenbide bat diseinatu zuen, eta Errekatxora zihoana 1872an amaitu zen. Parte hartu zuten enpresa gehienek bazekiten trenbidearen eraikuntza atalik garestiena zela eta, horregatik, holding moduan elkartu ziren, arriskuak eta irabaziak partekatzeko.

Mineralaren ustiaketa 73 jabek egiten zuten XIX. mendearen amaieran, baina gehiena familia gutxi batzuek egiten zuten: mineralaren erdia Ybarra, Martínez Rivas eta Chávarri familiena zen. Hala ere, gauza bat da jabetza, eta bestea ustiaketa egiten zuen enpresa zein zen. Enpresarik garrantzitsuena "Orconera Iron Ore Co. Ltd." zen, eta ondoren Franco-Belge des mines de Somorrostro. Ondoren zetozen Martínez Rivas, Chávarri Hermanos, José Mc Lennan, Compañía Explotadora Somorrostro, Echevarrieta y Larrínaga, Darío P. Arana, Otto Kreizner eta Pedro P. Gandarias. Eta behin portuetara iritsita, enpresa banaka batzuek ere garraiatzen zuten metal hori. Mineralaren hiru laurdena hamaika enpresok garraiatzen zuten: Orconera, Martínez Rivas, Otto Kreizner, Seebold, Griffiths Tate, Macleod, V. Jacquemin, Dyers Martin, J.B. Rochelt, Larrucea y López eta Mac Lennan etxeek.

Negozio horretan familia gutxik ziharduten; hala ere, izen batzuk han hemenka errepikatzen dira. Meatzaritza antolatzeko hiru elkarte sortu ziren Bizkaian: Círculo Minero de Bilbao, Asociación de Patronos Mineros de Vizcaya eta Cámara Oficial Minera de Vizcaya. Entitate ezberdinak baziren ere, hiruek zituzten patroi berberak.

Metalgintza eta burdingintza

Bizkaiko lehen enpresa siderurgikoa Santa Ana de Bolueta izan zen, 1841ean Begoñako Bolueta auzoan ireki zena, aduanak kostaldera eraman ziren urte berean. Burdin lingoteen bigarren fusioa egiten hasi zen 1843tik aurrera, Ingalaterratik ekarritako mearekin, Asturiastik ekartzen zen ikatz begetala erabiliz berotzeko, Ibaizabalen egindako presaren indar hidraulikoarekin. Prozesua garestia zela eta, lehen fusioa egiten hasi ziren ere 1848an eraikitako labe garaiarekin. 1860an lehen 200 langile zituen, hiru labe garai eta langileentzat eraikitako lehenengo etxea. Bertan eraiki zen, adibidez, 1847ko Areatzako zubia.

• Santa Ana de Bolueta

Lehen aipatu bezala, Bilbo-Cardiff garraioak burdina eramaten zuen eta kalitate handiko ikatza ekarri. Hori baliatuz, Barakaldo eta Sestao inguruan industria berria sortzeko aukera zegoen. 1880ko hamarkadarako itsasadarraren ertzean Nuestra Señora del Carmen Barakaldon (1854an sortua) eta San Francisco del Desierto (1886tik aurrera Altos Hornos San Francisco), La Mudela izenez ere ezaguna, Sestaon (1880an sortua) zeuden.. 1882an La Vizcaya (Sociedad Anónima de Metalurgia y Construcciones Vizcaya) martxan jarri zuten hainbat inbertsorek Sestaon, eta urte berean La Basconia sortu zen Basaurin. La Vizcayaren ondoan eraiki zuten Sociedad Anónima Iberia, La Iberia, 1890ean. Industria honek guztiak ez zuen ikatz nahikorik, eta horretarako 1894an La Robla trenbidea sortu zen, León eta Palentziako probintziatik ikatz merkeagoa ekartzeko. 1895 iritsi zenean 14 siderurgia fabrika garrantzitsu ziren Bizkaian, eta laster hasi zen elkartze prozesu bat, Bizkaiko Labe Garaiak sortzeko bidean.

Lehen pausoa "Nuestra Señora del Carmen" modernizatzea izan zen, eta izena aldatzea: 1882tik aurrera Altos Hornos de Bilbao izatera pasa zen, Bessemer eta Martin-Siemens prozesuak aurrera eraman zitzakeen enpresa zen. Enpresa hau Ybarra familiarena zen, kanpoko kapital askorekin. Pedro Pascual Gandariasen La Vizcaya enpresak 1888tik aurrera produktu elaboratua egiteari ekin zion, Cockerill enpresaren teknologia sartuz, Robert konbertidoreekin eta Siemens labeekin. Francisco Goitia Ostolaza enpresari gipuzkoarrak, Beasainen zuen enpresan 1882an latorria lantzen hasi zenak, siderurgiaren negozioak Ezkerraldean gorakada zuela ikusita, 1888an, Beasaindik ekarritako teknikarien laguntzaz, bere Goitia y Compañía enpresaren fabrika bat sortu zuen Sestaon, 1890tik aurrera Compañía Anónima La Iberia izena hartu zuena. Enpresa honek La Vizcayari erosten zion materiala, eta bere soberakinak berriro berari saltzen zizkion. 1892tik aurrera enpresa hauek elkartzeko saiakera egin zen. José Villalonga Gipuló eta Luis Zubiria Ybarrak Victor Txabarri eta Pedro Pascual Gandariasekin negoziazioa ireki zuten ahalik eta 1901ean fusionatzea erabaki zuten arte. La Iberiak enpresa horiekin batzea eskatu zuen. 1902ko apirilaren 29an sortu zen, ofizialki, Bizkaiko Labe Garaiak. Ybarra-Zubiria-Vilallongak, Txabarrik eta Gandarias-Durañona familiek zituzten akzio gehienak. Enpresa berria Euskal Herriko handiena izan zen, 200 bulegoko langile, 14 ingeniari, 65 kontramaestre, 5.420 langile eta 230 meatzarirekin.

XX. mendearen hasieran metal horiek guztiak berrerabiltzen zituzten hainbat enpresa sortu ziren Bilbo Handian, krisi ekonomikoa nabarmena bazen ere, emaitza onekin: Talleres de Deusto, Sociedad de Tubos Forjados, Talleres de Construcción de Zorroza, Talleres Chavarri, Petrement y Cía, Alambres del Cadagua, Santa Águeda, Franco-española de Trefilería, Sociedad de Tubos y Metales de Lejona, Talleres de Construcción de Vagones de don Mariano Corral...

1918an Babcock & Wilcox enpresak Galindon fabrika bat ireki zuen, Sestao eta Trapagaran artean. Enpresa honek Bizkaiko Labe Garaiei materiala erosten zion zuzenean, eta horrekin kalderak, elektrizitaterako tresnak, eraikuntza metalikoko produktuak eta lokomotoreak egiten zituzten. Laster hasi ziren ere metalezko tutuak egiten. 1929an, Trapagan, Babcock & Wilcoxen lehiakide izan zen General Eléctrica Española sortu zen, General Electric eta Alstomen patenteak garatzen zituen enpresa.

Ontziolak

Bilbok ontziolei lotutako negozio asko izan ditu historian zehar. Hasiera batean, barkuak Areatzan bertan konpontzen ziren; Estufa zeharkaleak horrixe zor dio izena, bikea berotzeko lekua baitzegoen. Bilbo osoan zehar, eta Abraraino, ontziola ugari zeuden, baina aro aurreindustrialean famatuena Real Astillero de Zorroza izan zen; hala ere, horrek ateak itxi zituen industrializazioa hasi baino lehen. XIX. mendearen hasieran ontziolak hedatzen joan ziren itsasadarrean zehar, La Salve, La Vega, Deustuko Unzueta, Aranatarrena Erripan edo Kortabitarte familiarena Uribitarten. 1841etik 1874ra bitarte, 1.000 itsasontzi handi egin ziren bertan, baina denak zur eta belazkoak. Baporeak egiten hasteko asmoz, 1868an "Sociedad Empresa Diques Secos" sortu zen.

Burdinaren negozioak eragindako pizkundeak itsasontzi gehiago izatea eskatzen zuen. 1891ean "Astilleros del Nervión" sortu zen Sestaon, armadarako barkuak egiteko asmoarekin. Negozioa ez zen ondo atera eta Armadak hartu zuen, 1900era arte, ontziolaren ardura. 1908an, Espainiako gobernuak "Sociedad Española de Construcción Naval" delako elkartea sortu zuen, Espainiar armadarentzako gerraontziak eraikitzeko asmoarekin. 1915ean ontziolak bestelako ontzien eraikuntzari ekin zion, Lehen Mundu Gerrak eragin zuen egoeraz baliatuta. Urte berean, Sestaoko ontziola berria eraiki zen, gaur egun La Naval ontziola gisa ezagutzen duguna. 1920an Alfontso XIII.a erregeak, ontziola berriak egindako lehen ontzia inauguratu zuen, erregearen izena zeraman Alfonso XIII 1.809 bidaiarirentzako transatlantikoa (gero Errepublika garaiean Habana bezala berrizendatuko zena. 1924ean La Naval ontziolak Nerbioiko Ontziola erosi zion Bizkaiko Labe Garaiei, ontziolaren alokairua urte pare batez ordaintzen ibili eta gero. Euskal Herriko ontziolarik handiena izan zen geroztik.

1900ean "Diques Secos" enpresak Olabeagan zuen lekua probestuz, Compañía Euskalduna de Construcción y Reparación de Buques sortu zuten Eduardo Aznar Tutorrek eta Ramon de la Sotak. 1902an hasi zen jarduera eta 1904an lehen itsasontzia atera zen bertatik, Memroden izenekoa. Batez ere Sota y Aznar itsas-merkataritza enpresaren eskariak asetzen zituzten. Lehen Mundu Gerrarekin batera negozioa asko handitu zen, eta bereziki de la Sotak dirutza handia egin zuen.

Papergintza

Gipuzkoan bezala, XVIII. mendean zehar itxitako burdinola batzuk papergintza tailer bilakatu ziren. Irekitzen lehenengoa Berrizkoa izan zen, 1779an; ondoren etorri ziren Zallakoa (1782), Etxebarrikoa (1830) eta Basaurikoa (1848). 1892an Arrigorriaga eta Zallan bi enpresa sortu ziren: Sociedad Papelera Vizcaína eta Papelera del Cadagua. 1900ean enpresa askoren batasun prozesua eman zen, 1901ean Papelera Española sortuz; enpresa horren baitan zeuden aipatutako bi papergintza enpresa hauek.

Ehungintza

Ehungintzak ez zuen izan Gipuzkoan izandako garrantzia, baina izan ziren enpresa garrantzitsu batzuk ere. 1892an Boinas La Encartada ireki zen Balmasedan. Bere produktu nagusia txapelak izan ziren, baina artilezko beste produktu batzuk ere egin zituzten. Marcos Arena Bermejillo indianoak sortu zuen, Ameriketak egin eta gero. Santos López de Letona eta Domingo Otaola bilbotarrek, Martín Mendia eta Bautista Hernandez balmasedarren kapitalarekin batera ireki zen. Bere unerik gorenean, fabrika horrek 130 langile zituen , eta artilearen prozesu osoa egiten zuen.

Santos López de Letonak beste enpresa bat ireki zuen Galdakaon: La Josefina, gaur egungo Bridgestone dena. Enpresa horren eta López de Letonan Indautxun zuen etxearen artean instalatu zen Euskal Herriko lehenengo telefono linea pribatua. .

Beste industria batzuk

Bizkaiko lehen enpresa kimikoa Galdakaon sortu zen Sociedad Anónima Española de la Pólvora Dinamita izan zen, 1872an, Alfred Nobelen baimenarekin eta Bizkaiko meatzaritzari lotuta. Industria kimikoa ez zen, hala ere, gehiegi garatu lehen urteetan, baina "La Dinamitak" bere negozioak hedatzen jakin izan zuen. 1885ean Pirotécnica Astondoa sortu zen, bolbora egiteko helburuarekin. 1903an Sociedad General de Industria y Comercio sortu zen Bilbon, amonio sulfatoaren ekoizleentzat, horixe baitzen Espainiako nekazariek eskatzen zuten ongarriaren osagai nagusia. 1913an L'Èglise et Cie. sortu zen, beranduago "Maderas y Alquitranes" deituko zena, bikea eta galipota egiten zuena Bizkaiko Labe Garaietatik zetorren lehengaiarekin. 1950eko hamarkadara arte ez zen finkatu Bizkaian Dow Chemical enpresa garrantzitsua, azido sulfurikoa piritatik lortzen zuen fabrika. Bere soberakinak burdinan aberatsa zen minerala zen, Labe Garaiek erosten zutena. 1940ean Sefanitro ireki zen Lutxanan, hau ere Labe Garaien eta Bizkaiko burgesiaren babesarekin.

Elikagai industrian Artiach sortu zen Bilbon 1907an. 1920an erre zen eta ondoren Deustun izan zuen egoitza. 1902an Iralan Harino Panadera sortu zuen Juan Jose Iralak, ogia modu industrialean egiteko; 1.000 langile zituen hiriari ogia emateko lanean. 1920an Grandes Molinos Vascos sortu zen Zorrotzan, lehenago ontziolak egondako lekuan. 1923tik aurrera itsasadarretik iristen zen zereala jaso eta modu industrialean irina egiteari ekin zioten.

1913ko otsailaren 7an Astra enpresa armagilearen lehenengo harria jarri zen Gernikan (hasiera batean "Esperanza y Unceta" izenarekin). Eibartar ugarik egin zuten lan enpresa hartan, baita greba antolatu ere urte horretako udazkenean.

Gipuzkoa

Bigarren Karlistaldiaren bukaerarekin bat, fiskalitatea aldatu zen Gipuzkoan. Dirua zutenek egoera probestu zuten sozietate anonimoak eta industrialak sortzeko. 1886 eta 1890 artean 102 sozietate merkantil osatu ziren Gipuzkoan, baina 1914 baino lehen 986 ziren jada. Elkarte horiek guztiak sortuta, XIX. mende bukaeran, Gipuzkoako industria prozesua etengabea izan zen. Gipuzkoako industrializazioak, trinkoa eta sendoa izanik ere, ez zituen enplegatu asko, halere. 1915ean, hiru enpresak bakarrik ("Construcciones Metálicas", "Unión Cerrajera" eta "La Papelera Española" Tolosan) zituzten bostehun langileetatik gora. Gainera, Bizkaian ez bezala, hiriburua ez zen bereziki industrializatu, eta bere ekonomia turismoan oinarritu zuen.

Papergintza

Aurrekari industrial batzuk izan ziren Bigarren Karlistaldia baino lehenago. Papergintzak, askotan, lehenagoko burdinolen azpiegiturak erabiltzen zituen, bereziki hidraulikari dagokionez. Lehenago ere ireki ziren beste paper-enpresa batzuk, baina gehienek eskuz egiten zuten lan. XIX. mendearen hasieran ireki ziren Alegría de Oria eta Nemesio Uranga paper-enpresak Tolosan, edo burdinolaren azpiegitura-hidraulikoa erabiltzen zuena Legazpin. 1841ean aduanak kostaldera eraman ziren, eta horrek merkatu eta inbertsore berriei ateak ireki zizkion. 1842an La Esperanza fabrika ireki zen, paper jarraitua egiten zuen lehenengo lantegietako bat, Brunet, Guardamino eta Tantonat enpresarien diruarekin. Hortik aurrera papergintza enpresa berriak ireki ziren, bereziki Oria ibaiaren arroan. Alegia eta Tolosaz gain, Iruran Echezarreta, Larion y Aristi (1844) enpresa ireki zen. Donostian Rousson eta Mayorrek paper-margotu enpresa ireki zuten 1846an.

Hala ere, enpresa hauek ez ziren oso eraginkorrak, izan ere burdinolen mailu-sistema erabiltzen zuten, Europan pila holandarra erabiltzen zen bitartean. Azken honek 8-10 ordutan egiten zuen lanak 24-30 ordu artean behar zituen mailu bidezko sisteman.

1860ko hamarkadan euskal lurraldeetako papergintza indartsua zen, estatuko hirugarrena. Bigarren Karlistaldiaren ondotik trapuen ordez zura erabiltzen hasi ziren papera egiteko. Egur-orea Europatik inportatzen zen, eta beraz Kantauritik gertu eta trenbidetik gertu zeuden enpresek onura jasan zuten, tartean Tolosakoak. 1909an, Papelera Española sortu zen zenbait fabrika batuz; horien artean Errenteriako Papelera Vasco-Belga, eta La Guipuzcoana eta Laurak-Bat, biak Tolosakoak, baina baita ere Gipuzkoatik kanpoko enpresa asko. 1919an, paper kluster bat osatu zen zenbait enpresa gipuzkoarren artean (bederatzi hamabostetik, Hernanin, Villabonan, Tolosan eta Iruran fabrikak zituztenak), eta pisu nabarmena irabazi zuten merkatuan. 1927tik aurrera papergintza enpresen kontzentrazioa areagotu zen, etekin gutxien ematen zutenak itxi ziren eta berria ireki zen Errenterian, Papelera del Oarso (1931). Errenteriak Manchester txikia izengoitia zuen, bere industria zela eta.

Ehungintza

Ehungintzako fabrikek ere garrantzi berezia izan zuten. 1840tik, Kataluniaren mailara iritsi gabe ere, enpresa garrantzitsuak ezarri ziren bertan, hala nola "La Guipuzcoana" Andoainen eta "San Antonio" Bergaran.

1770 Fábrica de Lienzos de Manuel Iturralde sortu zen Donostian, margo-oihalak egiten zituen lehena. 1840tik aurrera katalan enpresarien dirua sartu zen, eta kotoia lantzen hasi zen. 1830ko hamarkadan 1.100 langile zeuden jada sektore horretan Gipuzkoan, gehienak Bergaran. Ondoren sortu ziren enpresarik garrantzitsuenak Subijana y Compañía (Villabona, 1866), La Algodonera Guipuzcoana (Andoain, 1900), Brunet (Lasarte-Oria, 1846) eta Algodonera San Antonio (Bergara, 1850). Azken hau oihalgintzako enpresa oso garrantzitsua izan zen. 1860an 500 langile zituen: 109 harigintzan, 189 oihalgintzan, eta 203 zuriketa, tindaketa eta estanpazioan. Txinako Nanjing hirian asmatutako prozesu baten bidez gaur egun mahoi izenarekin ezagutzen dugun oihala egiten hasi ziren, kolore urdinean. Hain famatu egin zen, ezen koloreari berari "Bergarako Urdina" (gaztelaniaz: Azul Vergara) deitzen zitzaion. Eskaria hain zen handia Espainiako Gerra Zibila pasa eta gero estatu osoan ekoizten zen lanerako mahoizko arroparen % 90 Bergaran egiten zela.

• La Algodonera San Antonio

Lihoaren industria ere sortu zen garai berdinean. 1845ean Sociedad de Tejidos de Lino sortu zen Errenterian, 45 gizonezko eta 221 emakume zituen enpresa, eta geroago La Fabril Lanera ere ireki zen.

Txapelen fabrikazioak ere garrantzi handia izan zuen, artiletik abiatuta, bereziki Azkoitian (Hijos de Hurtado Mendoza) eta Tolosan. Antonio Elosegi Lizargaratek 1859an Boinas Elosegui sortu zuen. Enpresa horretan emakumeek lan egiten zuten, batez ere, hasieran eskuz egunero pare bat txapela egiten, eta 1878tik aurrera makina zirkularrak instalatu ziren, egunero 15 eta 20 txapela egitea baimentzen zuena. 1883an makina-zuzen bat jarri zuten, eta egunero 200 txapela egin zitzaketen.

Espartinen industriak ere izan zuen ordezkaritza Gipuzkoan. Jutearekin egiten ziren espartin horiek. Bere zentroa Azkoitian izan zen, lau fabrikekin. 1910ean 600 langile zeuden, baina 1930ean 1.200 ziren esparru horretan lanean herrian. Esteban Alberdi (1890), Epelde, Larrañaga y Compañía (1894) eta Sucesores de J. F. Arteche (1845) ziren garrantzitsuenak. Errenterian Manufacturas de Yute enpresa zegoen. Azkoitiko enpresek euren jute propioa iruten zuten, 1.000 langilek egunero 30.000 kilo sortzen zituzten, Euskal Herriko enpresarik garrantzitsuena. Enpresa hauei lotuta berriak ireki ziren Azpeitian 1921ean eta Zumarragan.

Metalurgia

Gipuzkoan burdinolen garapen handia izan zen, eta horietako batzuk XVIII. mendean zehar eraldatzen edo desagertzen joan ziren. Eraldaketa interesgarrienetako bat Iraetako fanderia izan zen; 1774an Filipinetako Konpainiarekin kontratu bat lortu zuen Sevillara burdinazko ontziak bidaltzeko, hortik Almadéngo merkurioarekin betetzen ziren, Ameriketan zilarra egiteko. 1834an kontratua amaitu zen, eta hamar urteren buruan José Arambarri y Cía konpainia sortu zen bertan, latorria sortzeko modu mekanizatuan. 1855ean Fábrica de Hierro de Vera-Iraeta izena hartu zuen, Berako meatzeak ustiatzen zituena.

Bizkaiko garapena lortu gabe ere, siderurgiako lantegiak ezarri ziren XIX. mendean zehar: San Martin burdin fabrika Beasainen, esate baterako. Gipuzkoak ez zuen erraztasunik burdina eta ikatza lortzeko, eta horregatik jarduera nagusia sektore horretan Bizkaitik iristen ziren lingoteen eraldaketa zen, fundizioen jabeak ziren beste enpresa batzuen lehengai gisa: Bergarako Labe Garaiak Unión Cerrajerarenak ziren, eta Eibarko Aurrera sortu zen, Eibarko armagintza hornitzeko. Elgoibarren San Pedro enpresak bi labe garai zituen, eta Beasaingo Fundición y Hierro Batido enpresak metodo modernoak ezarri zituen 1861ean. Legazpin Patrizio Etxeberriak Segura, Echeverría y Cía enpresa sortu zuen, eskuko erremintak egiteko. Laster hartu zuen fama bere izen komertziala zen Bellotak. Aipatu beharra dago, Beasaingo Urbietako San Martin Burdin Fabrika, 1882an latorria lantzen hasi zela, material horrekin lana egiten zuen Espainiar Estatuko lehen enpresa bihurtuz. Gertakizun hau erabakigarria izan zen 1883an fabrika Goitia familiaren esku gera zedin, eta 1884an enpresak "Goitia y Compañía" izena hartu zuen (geroago hainbat aldiz aldatu zuen eskuz, 1918an CAF enpresaren esku geratu arte).

Lehen Mundu Gerran metalurgiaren eskaria asko igo zen, eta Gipuzkoan metalaren eraldaketa industria sortu zen: giltzak, motorrak, kontserbak, nekazaritzarako-makinaria...

Armagintza

Deba ibar osoan zehar armagintzak garapen handia izan zuen. Eibarko armagintzako azpisektoreak 1915ean 69 arma fabrikatzaile zituen; bi eta hogeita hamar langile artean zituen lantegi bakoitzean. Enpresari bakar batzuek lortu zuten, Bilboko kapitalari esker, tamaina handiagoko enpresak sortzea, hala nola Orbea Hermanos, Gárate, Anítua y Cía edo Víctor Sarasqueta, besteak beste. 1887an 130.000 arma ekoitzi ziren Eibarren, baina 1908an, 484.000 ziren. Soraluzen (Placencia de las Armas) egondako jarduera ere azpimarragarria da.

Ontzigintza

Ontzigintza garrantzitsua izan bada ere, ez zen Bigarren Karlistaldia arte eguneratu. Zurez egindako itsasontzien aurrean, burdinaren garraio azkarrak metalezko ontziak eskatzen zituen. Lasarteko Fossey enpresak bere lehen itsasontzirako motorra 1886an egin zuen. Hala ere, XX. mendean sartu arte, ez zen aposturik egin barku horien alde. Gipuzkoan arrantzaleentzako bapore txikiak egiten zituzten Pasaiako Astilleros Andonaeguik, Zumaiako Astilleros Urolak, Orioko Miguel Antonio Mutiozabalek eta Hondarribiako Senén Aseguinolazak. Lehen Mundu Gerran, konpetentzia eza baliatuz, berrikuntza ugari egon ziren sektorean. Francisco de Querejeta e Hijos Zumaian (1915) edo Astilleros de Pasajes de San Juan Pasaian (1916) izan ziren horren adibide.

Beste industria batzuk

Lehen Mundu Gerraren hasierarekin batera Guillermo Niessen enpresari alemanak Frantzia utzi eta Errenterian Fábrica Electrotécnica Guillermo Niessen elektronika enpresa sortu zuen. 1920tik aurrera bakelita izeneko plastiko sintetikoaren esklusiba lortu zuen, puntako enpresa batean bilakatuz. Eibarren 1920ko hamarkadatik aurrera bizikletak eta piezak egiten hasi ziren, bertan armagintzako piezekin zegoen eskarmentua baliatuz. Arrasaten Monterrongo kontearen zen Olazarra burdinola erosi zioten Resustak eta Bergarajauregik 1869an, sarraila-lantegi bat jarriz. 1980ean Aretxabaletako Hijos de Echevarría y Cía erosi zuten eta 1901ean lehen aipatutako labe-garaia ireki zuten Bergaran. Urte horretan bertan La Cerrajera Guipuzcoana enpresa sortu zuten eta 1906ean lantegi guztiak Unión Cerrajera enpresan batu zituzten.

Errenterian ere gaileta enpresa garrantzitsua zegoen, 1886an ireki zen La Ibérica de Galletas Olivet (edo Gran Manufactura Española de Bizcochos de Lujo y Galletas). Frantziako kapitalarekin 1881ean Limousin anaiek txikoria, txokolatea eta kafea ekoizten hasi ziren Tolosan, eta laster beste enpresa antzekoak sortu ziren, adibidez La Privilegiada Ormaiztegin eta Larrañaga y Cía Zegaman. Louit eta Suchard txokolate ekoizleak XX. mendearen hasieran kokatu ziren Donostian, eta Elgorriaga txokolate-fabrika Irunen.

Eibar eta inguruetan sortutako armagintza sektorearen espezializazioari esker, beste enpresa batzuk ere sortu ziren 1920-1930eko hamarkadetan: bizikletak egiten zituzten Orbea eta G.A.C., josteko-makinak egiten zituen Alfa, etxetresna elektrikoak egiten zituen Solac edo makina-erremintako hainbat enpresa txiki, gerora garrantzi handia izango zutenak.

Añorgan Rezola zementu lantegia eraiki zen 1901ean, aurretik zegoen harria txikitzeko errota baten ordez.

Araba

Arabak ez zuen industrializazio nabarmenik izan XX. mendearen erdialdera arte. Industria gehiena Gasteizen zentratu zen, foku batzuekin Agurainen eta bereziki Aiaraldean. Erregimen Zaharrean aduanak Araban zeuden, eta horrek ekonomiari mesede handia egiten zion; muga-zerga horiek itsasora eraman eta gero Arabako egoerak okerrera egin zuen. 1868an Gasteizen Naipes Heraclio Fournier karta-enpresa sortu zen. 1900ean 10,5 milioi pezeta inbertitu ziren Araban enpresatan. Horrela sortu ziren, besteak beste, Azucarera Alavesa, iutezko ehunen eta zakuen lantegia, larru onduen fabrika edo uhaltegiak. 1907tik aurrera enpresa nagusiak sortzen hasi ziren: Porvenir Industrial, Metalúrgica de Alava, Industrial Alavesa, Maquinista, Sierras Alavesas, Sociedad Darracq, Carmelo, Banco de Vitoria, Ancora de Abechuco, Panificadora Vitoriana, Sociedad Cooperativa de Electricidad, Asfaltos de Maeztu-Leorza, edo Balneario de Zuazo. Enpresa gehienek, hala ere, porrot egin zuten, kapital berriak lortzeko ezintasunagatik zein langile aditurik ez egoteagatik. 1920an Gasteizen 3.440 langile ari ziren industrian, gehienak ehungintzan (855; 584 emakume), zurgintzan eta altzarigintzan (854), metalurgian (819), eta ondoren, eraikuntzan (438) eta janari industrian (352). 1930eko hamarkadaren ondotik enpresa handienetako bat Ajuria lantegia zen, Araian. Enpresa honek eraiki zuen 1906an altzairua egiteko lehen labe elektrikoa Espainia osoan. 1929an burdina gozoa ekoizten zuen enpresa bakarra zen, eta 1933tik aurrera ikatz-lingotea egiten zuen bakarra. Espainiako Bigarren Errepublikan hainbat enpresa sortu ziren Aiaraldean, tartean Mariano Corral, burdinbideetarako material ekoizlea eta Vidrieras Llodio.

Nafarroa

Nafarroan nekazaritza izan zen nagusi XX. mendearen hasieran, 1931ean lurraldearen % 34 hartzen zuen, eta langile-industrialak % 20 baino gutxiago ziren. XVIII. mendean industriatzat har daitekeen gauza gutxi zegoen herrialdean. Burdinola batzuk oraindik sakabanatuta, Lehen Karlistaldiaren ostean eraberritu eta indartu zirenak eta nekazaritzari eta abeltzaintzari lotutako enpresa ugari: oliogintza, alkohola, larrugintza edo oihalak baziren. 1896 eta 1903artean filoxerak mahasti gehienak suntsitu zituen; Etxauriko fokotik abiatuta Nafarroan zehar hedatu zen. Nekazari askok ogibidea aldatu behar izan zuten, industriarako esku gehiago sortuz.

Lehenengo industria Ebro ibarrean garatu zen, nekazaritzari lotua ere. Kubako Independentzia Gerraren ostean azukrea metropolian egiten hasi behar izan zuten, eta Nafarroan ere ekoizten hasi zen. Honela sortu ziren azukreari lotutako Azucarera de Marcilla 1903an, Raperie eta Azucarera del Ebro 1910eko hamarkadan edo Agrícola Industrial Navarra Tuteran, alkohola eta erregaliza egiten zituenak; Compañia Navarra de Abonos Químicos (Iruñea, 1908) edo Sociedad Navarra Industria (Lodosa, 1916) ongarri enpresak ziren. Lodosan ere 1908an fekula enpresa garrantiztsua ireki zen. Altsasun eta Beran metalurgia garatu zen, lehenengoan trenbidearen eraginez: Fundiciones de Vera eta Fundiciones de Alsasua enpresek garapen handia izan zuten; Altsasun bainuontziak egiten zituen fundizioa zegoen, zerbait berritzailea. Zurari lotutako industria ere garatu zen: Iratiko zerrategia, Agoitzetik hurbil, Hijos de Victoriano Echavarri, Olaztin, trenbideetako trabesak egiten adituak. Larrugintzan eta zapatagintzan ere ireki ziren enpresak, azienda ugaria baitzen. Eraikuntzari lotua Cementos Portland ireki zen Olaztin 1905ean; papergintzari lotua Onena Atarrabian eta Sociedad Papelera Española eta Artística Navarra Iruñean. Hainbat herritan teilak egiten zituzten enpresa mekanizatuak ireki ziren XIX. mendearen amaieratik aurrera, garrantzitsuena Iruñeko Gran Tejería Mecánica Pamplonesa.

1930eko hamarkadaren ondotik Compañía de Sales Potásicas de Navarra (1930), Múgica, Arellano y Cia. metalurgia lantegia Iruñean (1935), eta Cerrajera San Antonio ireki ziren Lakuntzan (1935). Bankari dagokionez aipagarriak izan ziren: Crédito Navarro (1863), Vasconia (1901), Caja de Ahorros de Navarra (1923), Caja Municipal de Pamplona (1872) eta Federación Católico-Social Navarra (1910).

1950ean egoera oraindik ez zen gehiegi aldatu: biztanleen %6,8 bakarrik zegoen industrian enplegatua. Iruñean gutxinaka enpresa berriak sortu baziren ere, nekazal-giroa zen nagusi. 1964an Nafarroako Diputazioak industria-sustapen planaegin zuen, kanpoko inbertsioa erakarriz. Lehendik zegoen industriari kotxegintza eta metalen lanketak hartu zuen pisua. Garai honetako enpresak dira Imenasa, Perfrisa, Torfinasa, Authi edo Super Ser. Irurtzunen Inasa enpresak aluminioaren transformazioa egiten zuen, Piher eta Sanyok elektronika enpresak ireki zituzten Tuteran, eta Lesakan Laminaciones de Lesaca enpresa ireki zen. Papergintzak ere gorakada izan zuen, Zangoza, Cordovilla, Atarrabia, Leitza, Allon eta Lizarran.

Ipar Euskal Herria

Baionako eskualdea

Ipar Euskal Herrian industrializazioa txikia izan zen, eta bakarrik Lapurdiko kostaldean. Lehen enpresak XIX. mendearen amaieran ezarri ziren, Baionatik gertu, baina ez zen egon benetako industrializaziorik XX. mendea sartu arte. Lehen industria horiek burdinbideen eraikuntzari lotuta sortu ziren, Bizkaitik zetorren metala lortzea erraza baitzen Baionan. 1882an, Forges de l'Adour sortu zen Bokalen, 2.000 langilerekin. 1899an, Saint-Gobainen zegoen industria kimikoa Baionara mugitu zuten, azido sulfurikoa, azido nitrikoa eta superfosfatoak egiten zituen industria; Baionako portura iristen ziren Tunisia eta Floridatik fosfatoak.

1910an eraiki zuten bolbora egiten duen faktoria bat, Angeluko Blancpignon auzoan. Faktoria horrek frantses gudarostea hornitu zuen, batez ere Gerla Handian (Lehen Mundu Gerran). Jada 1921an, Baionako portura Zumaiatik zementua iristen zen, faktoria batean prozesatzeko. 1924an, Fonderies de Mousserolles sortu zen Baionako beste auzo batean (1840eko beste galdategi baten kokapenean), eta gehienaz 1.000 langile baino gehiago ukan zituen.

Baionako portuaren lehen esportazioa zura eta egurra zen, meategiko zutabeak eta trenbideko trabesak bereziki, portuan industrialki ekoizturik, Landetako oihanetik heldu zen baliabidea erabiliz. Portuan bertan, destilategi handi bat agertu zen 1912an. Hendaian 1906an Joseph Grattauk sortu zuen Izarra likorea ekoizteko.

Baionako portutik hurbil ere bai, gatzaren industria sortu zen Ipar Euskal Herrian, eta 1881ean eraiki zituzten gatzagak Ahurtin. Besteak beste, Mugerren eta Beskoitzen ere gatza ekoizten zen. Geroago etorri zen aeronautika, adibidez Latécoère 1937an Angelun. Faktoria horrek ur-hegazkinak ekoizten zituen, eta 1.500 langile zituen; gero, 1939an, Bréguet faktoria bilakatu zen, eta gaur egun Dassault Aviation da.

Halere, turismo bai eta ingurumena babesteko (batez ere ura, eta beraz arrantza), industria batzuen etortzea ez zen onartu. Adibidez Peñarroyak Blancpignonen bolbora faktoria erosi nahi zuen, zinkeko galdategi bat eraikitzeko 1920 urteetan. Horrez gain, beste industria batzuen etortzeak edo mantentzeak huts egin dute. 1929an, moda berriko faktoria elektriko baten proiektua heldu zen Miarritzera, uhainen indarra baliatzen zuena, baina hori ere abandonatua izan zen, 1929ko kraxagatik.

Batzuetan, industria tradizionalak mantendu eta mekanizatu egin dira Barnealdean, baina Baionako industria tradizionalik nagusiena, ontzigintza, desagertu zen. Arsenal militarra itxi zen 1834an, baina beste ontziola pribatu batzuk segitu ziren lanean. 1850 eta 1856 urteen artean bere azken aro ona bizi izan zuen ontzigintzak Baionan, eta garai horretan 500 langile baziren, ontziola zenbaitetan. Horren ondotik, ontziola pribatuek gainbehera egin zuten berriz, desagertu arte XX. mendearen hastapenean.

Kostaldea eta Barnealdea

Donibane Lohizunen eta Ziburun, ontzigintza geratu da, arrantzarentzako itsas-ontzi ttipiak eginez. Ahurtin ere izan da ontzigintza, baina desagertu zen Aturriko ibai-merkataritzarekin, trenbideak merkataritza hori ordeztu zuenean. Beste industria tradizional batzuk lihoa eta armagintza dira. Lihoa tradizionalki lantzen zen lurralde osoan, baina ahulki jada 1850ean, eta nagusiki baserrian, etxeko tailer ttipietan. Armagintza tradizionala izan zen bereziki Baionan. Sektore hauen industrializazioaren sinboloa Manufacture d'armes de Bayonne izan zen, 1920an agertuta. Hego Lapurdin ere agertu zen armagintzako manufaktura bat, 1923an: Manufacture d'armes des Pyrénées françaises, lehen Pausun eta 1928tik goiti Hendaian.

Txokolatearen fabrikazioa ere ahuldu zen, goraldi baten ondotik eta beste txokolatea fabrikatzen duten lurraldeekin (Suitza bezala) konparatuz. Hortako industriako lehen tailerrak Baionan agertu ziren XVII. mendearen hastapenean. Geroago, txokolatea ekoizten zen Iparralde osoan, eta 1870ean 130 artisau baziren Baionan, Suitzan baino gehiago. Fagalde fabrikatzailea lehena izan zen industrializatzen, Kanbon, eta Napoleon III.aren sukaldea hornitzen zuen 1855etik goiti. Haatik, gero, industria hori kasik galdua izan zen beste lurraldeen txokolate industriaren aurkako konkurrentziagatik. Artisau gehienak ez ziren oso industrializatu, eta faktoria eta artisau guttiek aurrera egin zuten, horien artean Fagalde 1938 arte. Izan ere, 1945ean 15 enpresa geratzen ziren Baionan, 250 bat langile enplegatuz.

Itsasoko produktuen kontserbagintza Donibane Lohizune eta Ziburura etorri zan. Hau hasi zen XX. mendearen hastapenean, aspaldiko arrain gatzunetan jartzeko industria ordeztean, bainan bere denbora onena geroago izan da eta, 1956an 23 kontserbategi baziren Ziburun bakarrik; 1976an 1.200 langile baziren geratzen diren 6 kontserbategietan. Langile horietarik hainbat Bretainiatik heldu ziren, eta sasoilariak ziren. Gaur egun kontserbategi handi horrek desagertu dira, eta bakarrik artisau batzuk geratzen dira.

Hazparnen zapatagintza industria garatu zen. Abiatu zen XVIII. mendean, noiz zurrategi anitzek jadanik lan egiten ari ziren Hazparnen. 1852 eta 1898 artean artisau negozio bat zena industrializatu zen, mekanizazioaren bidez. Hori gertatu zen energia hidrauliko eta erreka anitzen presentziari esker. XX. mende hasieran 3.000 langile zeuden jada zapatak egiten Hazparnen zentratuta.

Zuberoan, zehazki Maulen, espartinen industria izan zen handiena. 1868tik aurrera Argentina zegoen euskal diaspora Euskal Herrian erabiltzen zituzten espartinen zolak eskatzen hasi ziren; Maulen espartinak egiten zituztenek Baionatik porturatuz itsasoz-haraindiko negozio honi ekin zioten. Jutea Dunkerquen erosten zuten, batzuetan jada trentzatutakoa. 1882an Oloroe-Donamarian jutea lantzeko fabrika jarri zen, metodo tradizionala gutxika alboratuz, ahalik eta 1896an makina bidez trentzatutakoa nagusi izan arte. 1883an Mauleko tailer batzuk mekanizatu ziren, eta 1903 inguruan indar hidraulikoaz baliatzen hasi ziren. 1915ean Mauleko espartinen industriak 1.350 langile zituen, horietatik erdia Nafarroa Beheretik etorriak.

Zuberoan ere beste industririk bazen, Atharratzeko Lombardi Morello zerrategiarekin. Harentzat ekoizten zuten Pirinioetako egurra, eta horrengatik eraiki behar zuten Holtzarteko zubia 1920an. Mendiben beste zerrategia zuten, eta 1927an 200 langile lan egiten ziren faktoria hortan, eta gehitu ahal dira basoako 150 langileak eta platoako 50 langileak. 19 kilometroko Iratiko teleferikoa ere eraiki behar zuten egurra garraiatzeko. Egur hau erabiltzen zuten trenbideak eraikitzeko.

Akamarrera altzarigintza etorri zen, eta bereziki kadiren fabrikazioa. Jadanik Erdi Aroan agoteak egurra lantzen ari ziren herri ttipi hortan, eta XX. mendearen hastapenean 40 bat kadira fabrikatzeko tailer baziren.

Meategi ttipi batzuk izan dira Ipar Euskal Herrian, nagusiki burdin meategiak, eta meategi nagusia Larlakoa zen. Hauk bere ekoizpena gelditu du 1914an. Nafarroa Beherean, aipatu behar da Bankako kobre meategi eta galdategia, 1747an eraikia. Horiek 400 langile ukan dituzte, bainan XVIII. mendearen bukaeran galdategia desagertu da. 1825an, bere tokian burdinola bat sortu zen, Larlako burdina erabiliz. Beste burdinola ttipiak izan dira beste meategi ttipi batzuen ondoan, Larrainen (gehienaz 150 langileekin) eta Mendiben (300 langile). Bi adibide horiek desagertu dira industria handiarekiko konpetentziagatik (Bizkaiko burdina eta Lorrenako "minette" delakoa, kalitate onezko meak eta konexio geografiko onenekin merkatuekin).

Finantziazioa

Lehen aipatu den bezala, industrializazio honen atzean nazioarteko inbertsio handia egon zen, baina izan ziren ere bertako finantziariak, euren banku sistema sortzeko aukera izan zutenak, irabaziak biderkatuz. 1856ko urtarrilean, Igorpen Bankuen Legea onartu zen Espainian, eta bankuak sortzeko bide berriak ireki. Hori ikusita, Credit Mobilier Bilbon banku bat sortzeko asmotan zebilen, Juan Ibarra enpresaburua alde zuela. Aldiz, frantsesen kontrako giroa zebilen hirian, eta bertako hainbat handikik akziodunen bilera bat egin zuten urte horretako apirilean, zortzi milioi euroko kapital ekarpena eginez. Aldi berean, Mirandatik Bilborainoko burdinbide tartea onartu zen Madrilen, frantses enpresaburuei bizkarra emanez. 1857ko maiatzaren 8an, Espainiako Ministro Kontseiluak onartu egin zuen titularitate horretako bankuaren sorrera, Epaltza aberatsa buru zuela. Banco de Bilbao sortu zen, Euskal Herriko lehen bankua. Beste akziodun nabarmen batzuk ondorengoak izan ziren: Ibarra familia, Epaltza familia, Arellano familia, Urigüen, Zabálburu, Orbegozo, Ingunza, Mac Mahón, Uhagón, Aguirre, Yohn, Lund eta Mendiguren. Bankuko lehen buruak Juan Ibarra eta Pablo Epaltza izan ziren. Igorpen Bankuen Legea jarraituz banku berriak sortu ziren laster: 1862an Donostian, 1864an Iruñean eta 1864an Gasteizen. Banco de Pamplonak 1.125.000 pezetako kapitala zuen, eta beste biek milioi bat pezetakoa.

Tarte txikian bi kreditu-elkarte sortu ziren: Crédito Vasco, 1861ean eta Bilbaína de Crédito, 1862an. Hala ere, 1866ko krisialdiak eragin larria izan zuen azken hauetan, eta biek itxi behar izan zuten: Bilbaína de Créditok 1868ko martxoaren 6an eta Crédito Vascok 1869ko urtarrilaren 4an.. 1874an Espainiako Bankuak Bilboko bankua izan ezik beste hirurak bereganatu zituen.

Iruñean 1864an Crédito Navarro sortu; 1896an La Agrícola sortu zen, lehenengo aseguru etxe gisa; era berean sortu zen, 1901ean Banco de Vasconia, hasiera batean "La Vasconia Seguros y Reaseguros S.A" izenarekin, suteen aurkako eskaintzeko emateko asmoarekin; 1922an Banco Vascok bulegoa ireki zuen Iruñean, baina 1925eko irailean porrot egin zuen.

1898ko krisialdiaren ostean banku berrien sorrera piztu zen: alde batetik meatzaritza bere gorenean zegoen eta siderurgiaren espantsio osoa eman zen, bestetik Kuba eta Filipinetan sortutako kapitalak itzuli ziren. 1899an Bizkaia eta Gipuzkoako kapitalistek Banco Guipuzcoano sortu zuten, 1900ean Banco de Vitoria, 1901ean Crédito de la Unión Minera eta Banco de Vizcaya. 1909an Banco de San Sebastían abian jarri zen eta 1911an Banco de Tolosa. 1918an Madrilen Banco Urquijo sortu zen, euskal kapitalarekin. Lehen Mundu Gerrak loraldi handia ekarri zuen Bilboko finantzetan, salmenten handitzea zela eta, eta espainiar kapitalismo tradizionalean agertzen diren familia gehienen finkapenean lagundu zuen:

Azpiegiturak

Trenbideak

Trena, eta zehazkiago, lokomotora industrializazioarekin lotuta dagoen azpiegitura da. 1845ean Bilboko aberatsek Madril eta Irun Bilbotik igaroz lotuko zituen tren baten proiektua eskatzen hasi ziren. Ez zen mugimendurik egon ahalik eta 1856an Pereire anaiek Norteko Konpainia osatu eta Miranda de Ebrotik Irunera doan trenbidea diseinatzen hasi ziren arte. Lau urte lehenago, Pereiretarrek Bordele-La Teste burdinbide-tartea berritzeko esleipena jaso zuten, Espainiako mugarainoko lehen zatia izango zena. Hurrengo hilabeteetan, Baiona eta Perpinyàrainoko zein Narbonarainoko lineak eskuratu zituzten eta, berehala, Midiko Konpainia sortu zuten azaroaren 5ean. 1855ean, Bordele-Baiona linea ireki zen, Erresuma Batutik fabrikatu eta ekarritako materialaz eta britainiar konpainia batek eraikita. Aldi berean, hegoaldean, Altsasu eta Beasain arteko tarte konplexua amaituta, 1864ko abuztuan ireki zen bide osoa., 1863ko irailaren 1ean Beasain-Donostia zatia ireki eta gero. Bide honen zubirik interesgarriena Ormaiztegiko bidezubia da. Bilbotik igaroko ez zela ikusita, 1863an Castejón-Bilbo burdinbidea eraikitzen hasi ziren, diru galera handiekin. Norteko trenbidea Altsasutik pasatzen zela ikusita, Irun eta Bartzelona puntu honetan batzeari ekin zion Compañía del Ferrocarril de Zaragoza a Pamplona enpresak. 1860an Iruñetik Caparrosorako zatia eraiki zen, hurrengo urtean Caparroso-Tutera eta Tutera-Casetas zatiak; 1864an Iruñea-Irurtzun zatia eta, azkenik, 1865ean Irurtzun-Altsasu zatia. 1917an Construcciones y Auxiliar de Ferrocarriles sortu zen, trenbideen eta trenen eraikuntza-arloan lan egiteko asmoz, eta 1918an Beasaingo bagoi-fabrika bere egin zuen, 1860tik aurrera ireki ziren hainbat enpresa xurgatuz Beasainen egindako lehen bagoia 1905ean egin zen, fabrika hori Sociedad Española de Construcciones Metálicas izeneko enpresaren jabetzakoa zenean. Trenbideen materiala, aitzitik, XIX mende bukaeratik egiten zen Beasainen, Maquinista Guipuzcoana enpresaren izenpean.

Bitartean, lehen ikusi ditugun meatzeetarako trenbideak sortu ziren Bizkaian, mineralen esportazio masiboa baimenduko zuena. Lehenengo trena, lehen ikusi dugunez, Diputazioarena izan zen, baina laster sortu zituzten euren trenbideak enpresa pribatu ezberdinek (Ikus, Meatzaritza: industrializazioaren oinarria atala artikulu honetan)

Baina Euskal Herriko orografia zaila denez, trenbide askok bide estua aukeratu zuten, eraikitzen merkeago. 1882ko ekainaren 1ean Bizkaiko Trenbide Nagusia ireki zen, Bilbo eta Durango artean. 1885ean Durango eta Zumarraga batzeko konpainia eratu zen, modu horretan Bilbo eta Irungo muga artean tren aldaketa bakarra lortzeko asmoz. Aldi berean Maltzagarainoko trenbidea eraikitzen hasi zen. 1887an ireki zen trafikoa Eibarreraino eta 1889ko abuztuaren 26an Bergara eta Zumarraga arteko trenbidea ireki zen, Debako trenaren parte. 1891ean Manuel Martík Elgoibar eta Donostia batzeko trena diseinatzen hasi zen, merkantzien aldaketa ekiditeko asmoz 1893ko abuztuaren 3an Zarautz-Donostia zatia ireki zen; baina Itziar eta Meaga zati zailak ziren, eta 1901eko urtarrilaren 1.a arte ez zen lortu Bilbo-Donostia trenbidea irekitzea, kostu ekonomiko altuarekin. Bizkaian, bitartean, Bizkaiko Trenbide Nagusiaren arrakasta ikusita hainbat trenbide ireki ziren: Bilbo-Areeta trenbidea 1887ko uztailaren 1ean, Zornotza-Gernika trenbidea 1888ko abuztuaren 13an, Cadaguako trenbidea (Bilbo eta Balmaseda artean) 1890eko abenduaren 5ean, Lutxana-Mungia trenbidea 1894ko uztailaren 9an, La Robla trenbidearen Balmasedako zatia 1894ko irailaren 4an, Bilbo-Lezama trenbidea 1895eko maiatzaren 30ean eta Zalla-Santander zatia 1896eko ekainaren 20an. Sare zabal hau egin eta gero, adar txikiak eraiki ziren: Durango-Elorrio (1905) eta Matiko-Azbarren (1918), adibidez. Azken honek Santander, Donostia eta Plentzia batzeko aukera ematen zuen. Tarte honetan eraiki zen trenbide zabal bakarra Bilbo-Portugalete trenbidea izan zen (1888ko irailaren 24a).

Napoleon III.aren garaian, Pereire anaien Midiko Konpainiak Frantzia hego-mendebaldean trenbide sarea eraikitzeari ekin zion. 1879tik bigarren mailako trenbideak egiten hasi ziren. Baionatik Donibane Garazirako lanak 1883an hasi zituzten Baionako Glain eta Mousserolles arteko zelaian; 1891ko urtarrilaren 19an Baiona-Kanbo zatia zabaldu zen, 1892ko abuztuaren 20an Kanbo eta Arrosa-Ortzaize artekoa eta 1898ko abenduaren 11n Nafarroa Behereko hiriburura heldu zen.

Behin Bizkaia trenez lotuta, Gipuzkoa eta Arabara mugitu ziren inbertsioak. Topoa Donostia eta Hendaia artean 1913ko uztailaren 13an ireki zen, Plazaolako trena Lasarte eta Iruñea artean 1914ko urtarrilaren 20an eta Bidasoko trena Irun eta Elizondo artean 1916ko maiatzaren 28an. 1882an Herran anaiek Anglo-Vasco-Navarro trenbidea eraikitzeko Ingalaterrako dirua jaso zuten. Helburua Lizarra eta Bergara batzea zen, pixkanaka lortu zuten helburua: 1927ko irailaren 23an ireki zen guztiz. Behin trenbide hau eginda, Gipuzkoako bailara guztiek Urolak ezik zuten trenbidea; horregatik, Gipuzkoako Foru Aldundiak Urolako trena eraiki zuen 1926an. Nafarroan, 1911an El Irati ireki zen, Iruñea eta Zangoza batzen zituena.

Portuak

Hiru izan dira industrializazioarekin harremana izan duten portuak: Bilboko portua, Pasaiako portua eta Baionako portua

Bilboko portua laster geratu zen txiki industrializazio handiarekin eta, horrela, portuaren lurraldea itsasorantz zabaldu zen, Bilbo ondoko udalerrietara zabalduz. Gauzak horrela, 1872. urtean Bilboko portu eta itsasadarraren Obren Junta sortu zen (gaur egungo Bilboko Portuaren Agintaritza). 1887an Portugaleteko Burdinazko moilaren eraikuntza inauguratu zen. 1902an Kanpoaldeko portua eraiki zen, Evaristo Txurruka ingeniariak gidaturiko lanetan. Ordurako portuak 18 kilometro kai eta hiru gune desberdinez osaturik zegoen. Itsasadarrean barrurago zegoen gunean, portu komertziala zegoen. Erdialdeko gunean portu industriala. Eta kanpoaldeko portuan, itsasontzi handientzako kaiak aurkitzen ziren. Luzero puntako eta Galea puntako kaiak eraiki ziren, portuaren kanpoaldeko gunea zein zen argi ezarriz. Galea puntako kaia amaitu gabe geratu zen, Getxoko familia burgesek, portua eskuinaldera zabaltzearen aurka agertu eta gero. Gaur egun kaia oraindik ere amaitzeke dago. Portuaren hazkundea etengabekoa izan zen 1970eko hamarkadako krisialdira arte. Bilboko portua, Espainia mailako porturik garrantzitsuena zen, edukiontzi eta merkantzia gehien mugitzen zituena.

Pasaiako portua Gipuzkoako portu industrialik garrantzitsuena zen. Trenbidetik gertu, Donostiak erabilitako portu historikoa ere bazen, baina Nafarroa, Aragoiko parte bat eta maila batean Akitaniako hegoaldea ere Pasaiatik zerbitzatzen zen. Pasaiako udalak mantendu ezin zuela eta, Foru Aldundiaren esku geratu zen 1870ean. 1871-1883 tartean Sociedad de Fomento del Puerto de Pasajesen esku egon zen, eta 1884tik 1926ra arte frantziar kapitala zuen Sociedad General del Puerto de Pasajesen kudeaketaren esku . Pasaiako portuak eta Baionako portuak historian zehar elkarlan zein etsaitasun harremanak izan zituzten. 1871ean Antxoko moila eraiki zen eta 1905ean Herrerakoa, baina portuak ez zuen benetako indarra hartu Espainiako estatuaren esku geratu zen arte, 1927an.

Baionako portu industrialak hiru aurrekari garrantzitsu zituen: trenaren iritsiera 1855ean, "Forges de l'Adour" enpresaren sorrera 1882an eta Sait-Gobainen zegoen industria kimikoa Baionara eraman izana, zeinak fosfatoak eta piritak behar zituen. Lehen ikusi dugun bezala Lapurdi ez zen bereziki industriala, horregatik portuaren eskuduntza Baionako Merkataritza Ganbararen esku utzi zuen estatuak. Portuaren itzalean hainbat enpresa sortu ziren, hasieran Bokalen, gerora Baionatik itsasora doan eremuan. 1912an 7.580 metro moila zituen Baionak, eta portuak merkantzia ugari jasotzen zituen.

Elektrizitatea

Elektrizitatea eta energia ere guztiz lotuta joan izan dira industrializazioarekin. Euskal Herrian Bilbo izan zen prozesu honen aitzindaria, gas zein elektrizitate-sorrera eta banaketa egin zuten lehen enpresekin. Aurreko kasuetan ikusi dugun bezala, industrial eta finantzari familiek bultzatu zuten prozesu hau ere, tartean Aznar edo Ybarra familiek. Gerora Iberdrola izango zenaren lehen ernamuina kapital hauetan dago. Euskal Herriko lehen zentral elektrikoa Evaristo Txurrukak sortu zuen 1883an, Bilboko kanpo portua argitzeko. 1890ko hamarkadaren lehen urteetan hainbat enpresa sortu ziren ur-saltoak erabiliz elektrizitatea sortzeko helburuarekin, edo ikatza errez energia termikoa erabili nahi zutenak. Bizkaian Electra del Nervión, Compañía General de Electriciad, Electra Ibaizabal eta Electra de Bedia sortu ziren lehenengo. Compañia Vizcaína de Electricidad enpresa elektrizitatearen garraioan espezializatu zen, baina enpresa siderurgiko handiek euren sorgailu propioak zituzten: "Santa Ana de Bolueta" enpresak, adibidez, elektrizitate propioa sortzen zuen, eta Bilboko hainbat etxetan saltzen zuen soberakina. Bilboko udalak ere bere elektrizitatea sortzen zuen, hasieran gasarekin, baina 1897tik aurrera sorgailuen bidez.

Gipuzkoan herriz herri zeuden baliabide hidraulikoak erabili ziren elektrizitatea sortzeko, 1880ko hamarkadatik aurrera, eta ez zen sortu enpresa handirik hurrengo hamarkadara arte. Araban eskaria txikia zen, eta 1892ra arte ez zen eratu Eléctrica Vitoriana enpresa. Iruñean 1888an hasi ziren elektrifikazio lanekin. 1902an Iruñean ere sortu zen bonbilla fabrika bat, Argui Ona izenekoa. Hala ere, Hego Euskal Herriko elektrizitate produkzioaren zatirik handiena ondoren ikusiko dugun Hidroibéricaren eskutik etorri zen.

1901ean Bilbon Sociedad Hidroeléctrica Ibérica (Hidroibérica) sortu zen, Bizkaiko Bankuaren babespean. Bi eremutan zentratu zuen elektrizitatearen sorrera: Leitzaranen eta Ebro ibaian. Produkzioa, hasiera batean, Bizkaian salduko zuen, enpresa hau babesten zuten industrialek ondo ezagutzen zutelako merkatua eta beharrak. 1908an Hidroeléctrica Ibéricak Unión Eléctrica Vizcaína sortu zuen, aurreko paragrafoan aipatu diren hainbat elkarterekin fusionatuz, elektrizitatearen salmentarako. 1903an Cooperativa Eléctrica de Bilbao sortu zen, bazkide-sistema kooperatibo batekin, 1914an desegin zena. Aldi berean Société des Tramways et de l’Electricité de Bilbao (Tramelec) tranbia enpresak elektrizitatea ere sortzen zuen, eta 1906an Compañía de Tranvías Urbanos de Bilbao eta Compañía Vizcaína de Electricidad xurgatu zituen. Hortik aurrera, Tramelec eta Hidroibérica enpresen arteko negoziazioak hasi ziren, euren arteko negozioak osatu eta elkarrekin produkzioa banatzeko helburuarekin. 1910etik aurrera Tramelec xurgatu zuen Hidroibéricak eta Bizkaian errotutako enpresa honek Espainiako iparraldea elektrifikatzeko bideari ekin zion.

Langile-mugimenduaren sorrera

Langile-mugimenduaren sorrera eta industrializazioa elkarrekin garatu diren bi prozesu historiko dira. Lehen ikusi dugun bezala, Euskal Herriko lurraldeetan industrializazioaren hasiera, bilakaera edo ezaugarriak desberdinak izan ziren eta, beraz, euskal langileria eta langile- mugimendua ere une eta modu desberdinetan sortu eta bilakatu zen. Bizkaian emandako industrializazio sakon eta azkarraren ondorioz mugimendu sozialak ere azkar garatu ziren. Eremu geografiko zehatz batean -Bilbo eta Nerbioi ibaiaren ezkerraldean- burdinazko meatze-enpresa eta lantegi handiak kokatu ziren, milaka eta milaka behargin erakarriz. Bertan sortu zen lehen euskal langile-mugimendua XIX. mendearen azken hamarkadan, sozialistek gidatua.

1872an lehen langile-elkarteak sortu ziren, Anselmo Lorenzok bultzatuta, aisialdiari begira. Facundo Perezaguak lehen elkarte sozialistak sortu zituen; 1886ko udan lehen irakurketa marxistak egiten zituen elkartea sortu zen, baita elkarteak ere 1887an Ortuellan eta 1888an Zugaztietan.. Lehen greba garrantzitsua 1890eko Bizkaiko greba orokorra, meatzarien bizi-baldintzetan zentratu zena, baina 10 orduko lanaldia, enpresako ekonomatotik kanpo erosketak egiteko eskubidea eta lan-baldintzen hobekuntza ere aldarrikatu zituena. Urte horretan bertan ospatu zen, lehen aldiz, Langileen Nazioarteko Eguna, maiatzaren 4an (igandea).

1920tik aurrera hainbat eszisio izan ziren PSOEren baitan, horiek PSOEk III Internazionalarekin bat egin behar ot zuenaren gaineko eztabaida izan zuten testuingurutzat: 1920an Tomás Meabek sortutako Espainiako Gazte Sozialistetatik ateratako gazte batzuek Espainiako Alderdi Komunista sortu zuten. 1921an, Facundo Perezaguak, beste batzuen artean, Espainiako Langileen Alderdi Komunista sortu zuen. "Gazteen" lehen zatiketa harek ez bezala, bigarren zatiketa honek bai izan zuela eraginik Bizkaian. 1921eko azaroan, III Internazionalak butzatuta, bi alderdiek bat egin zuten Espainiako Alderdi Komunista (PCE) sortzeko. PSOEren euskal elkarteen baitan III Internazionalarekin biltzeko aldeko asko zegoenez, Euskal Herria eta batez ere Bizkaia PCEren hastapen-nukleo nagusietako bat izan zen: PCEk hasieran zituen 6.500 kideetatik 500 Bilbon soilik zituen. Alderdiaren hasierako liderrak Bizkaian, aipatutako Facundo Perezaguaz gain, Dolores Ibarruri, Oscar Perez Solis eta Leandro Carro izan ziren. Aipatzekoa da alderdi berriak meatzarien artean izan zuen babesa, Bizkaiko Meatzarien Sindikatuaren kontrola lortzeraino: 1921ko ekainean Sindikatu honen idazkaritza nagusia Jose Bullejos komunistak lortu zuen, 1925tik aurrera PCEren Idazkari Nagusi izan zenak.

1911ko uztailaren 23an, Euzko Alderdi Jeltzaleko jarraitzaile batzuek langile sindikatu bat eratzea erabaki zuten, Solidaridad de Obreros Vascos edo SOV izenarekin. Lehen batzarrak Bilboko Posta kaleko 17an izan ziren. Horrela, Sabin Aranaren nahi bat bete zen, argi ikusten baitzuen honek euskal langileak antolatzea zela, bai burgesen "zapalketa despotikoari" eta baita langile etorkinen eta erakunde sozialisten "zapalketa maketoari" aurre egiteko. Hasiera batean langileak ildo baskista bultzatu zuen, sakonki kristaua.

Gipuzkoan ingurune zabalagoan barreiaturik eta astiroago hedatu zen industria. Hazkunde demografikoa eta etorkinen kopurua Bizkaian baino askoz txikiagoak izan ziren. Lantegi txikiak eta erdiko tamainakoak ziren industriaren oinarri nagusia. Ondorioz, Gipuzkoako langile-klasearen eraketa edo kontzientzia hartze-prozesua ere astiroago garatu zen eta XX. mendearen hasierara arte ez ziren lehenengo langile-elkarteak finkatu. Lehen elkarte sozialista finkoak Tolosa eta Donostian sortu ziren 1891ean eta Eibarren 1897an. 1911n Enrique de Francisco lider sozialistak langile elkarte bat sortu zuen Tolosan. Eibarren, bestalde, sozialismoa errotu egin zen eta hiribildua bihurtu zen horren gotorleku. Sindikalismo sozialistak aurrerapenak egiten zituen bitartean, sindikalismo katolikoak ere bere urratsak egin zituen: lehenengoak Tolosan 1913an, (1912ko greba sozialistek irabazi ondoren); bost sekzio izan zituen.

Gizarte aldetik, urte gatazkatsuenetan eta, bereziki 1919tik, sindikalismo katolikoa azkarrago garatu zen, batez ere, Donostian, non Nazaret emakumeen sindikatu katolikoak laurehun bazkide izan zituen. 1911n, Irungo Junkaleko Andre Maria fabrikan, poxpologileen sindikatu feminista sortu zen, matchgirls britainiarren moldera. Bestalde, azpimarratu behar da 1911tik azaltzen hasi zirela (erakunde sozialisten indarra arintzeko) Euskal Langileen Elkartasuneko sekzioak, elizaren doktrina soziala onartu eta ezaugarri euskalduna zuen sindikatuaren barnean. Gipuzkoako lehen elkarte komunistak Donostian eta Pasaian sortu ziren, bereziki Luis Zapirainek, honen anai Sebastian Zapirainek, Juan Astigarribiak eta batez ere, Rafael Marinek bultzatuta. Anarkismoa 1917tik presente zegoen Donostian, Tolosan eta Eibarren, besteak beste. Anarkismoak eragin dezentea izan zuen Tolosako papergintzako langileen, eta hiriburuko eraikuntzako eta Pasaiako portuko hainbat langileren artean.

Araban eta Nafarroan, berriz, industrializazioa prozesu berantiarra izan zen. 1950 edo 1960eko hamarraldietara arte ez zen benetan garatu. Hiru industrializazio eredu izateak hiru langileria mota ekarri zituen. Horren ondorioz Euskal Herriko langileek bide desberdinetatik jo zuten beren elkarteak eta borrokak antolatzerakoan.

Ipar Euskal Herrian, lehen eta hirugarren sektorea nagusi izanda, langile-mugimendua apala izan zen. Enpresak sortu ziren guneetan, bereziki Hazparne eta Bokale inguruan, izan ziren langileen antolaketa batzuk. Baionan 1890 inguruan Jules Guesde aritu zen sindikatuak sortzen saiatzen, baina erantzuna txikia izan zen. Bokaleko "Forges de l'Adour" izan zen langile antolakuntzako gune nagusia, eta ia bakarra Landetan. 1896an Union métallurgiste osrtu zuten Jean Cazadek eta Maxime eta Joanny Perrinek. 1900ean Herriko etxea eta kontsumo-kooperatiba bat sortu zituzten. Cazade Bokaleko zinegotzi izan zen 1912an.

Emakumearen rola

Emakumeek toki garrantzitsua izan zuten industrializazio prozesuan, batzuetan langile gisa, beste askotan zerbitzu ekoizle gisa. Meatzaritzan ohikoagoa zen gizonezkoek lan egitea, baina emakumeek mineral garbitokietan lan egin zuten. Gehien bat 14 urtetik gorako emakume ezkongabeak ziren, baina baziren ere ezkonduak edo alargunak. Lehergailuak egiten, bereziki eskuz egin behar ziren kartutxoak, aritu ziren emakume asko La Magdalena de Explosivos Modernos S.A. edo Galdakaon zegoen Sociedad Anónima Española de la Pólvora Dinamita Alfred Nobelen enpresan. Emakumeek beste lan xehe batzuk ere egiten zituzten, bereziki eskuzko produkzioa behar zutenak. Gailetak, zigarroak, txapelak, oihalak, poxpoloak edo elektronikari lotutako produktuak askotan emakumeen lanari esker egin ziren.

Ofizialki, siderurgia eta meatzaritzari lotutako lanetan gizonezkoak ziren nagusi; baina meatzari herrietan emakumeen gehiengoak lan egiten zuen; etxean euren lanari esker ez balitz, pobrezia askoz handiagoa izango litzateke. Europa osoan bezala, putting-out sistema emakumeen eta umeen eremua izan zen. XX. mendearen hasieran emakumeek zerbitzuen eremuan ere lan egiten zuten, batez ere hirietan, baina eremu hau gutxitzen joan zen mendearen hasieran zehar. Hala ere, 1895ean egindako zentsoan, adibidez, Bilboko negozioen %10 emakumeen esku zeudela ikus zitekeen. Era berean, ikerketa batzuek demostratu dute emakumeen lana ez zela langiletzat hartzen hainbat estatistika egiterakoan eta, beraz, egindako lan horietako asko ezkutuan geratu direla. Adibidez, asmatu berria zen Singer josteko makina epeka erosita, emakume asko jostun aritzen ziren etxean.

Izan ziren ere langile mobilizazioak emakumeek bultzatuta. 1889an Bilboko emakume zigarrogileak euren lan-baldintza izugarriak salatzeko (egunero egiten zituzten 13-14 orduko lanaldiak) greba egin zuten, martxoaren 8 batean, euren lan baldintzak hobetuz. 1917an, orduko greba orokorraren barnean, bost paketatzailek —guztiak emakumezkoak— greba egin zuten Artiachen, soldata txikiengatik eta nagusiak emandako tratu txarrengatik protestan. Aurki jaso zuten lankide gehiagoren babesa, eta zuzendaritzak lantegia itxi behar izan zuen grebak iraun artean. Azkenean, greba hasi zuten neskak kaleratu zituzten. Nolanahi ere, protestak izan zuen eraginik inguruan: Bilboko bi zopa enpresak bat-batean soldatak igo zizkieten euren beharginei. Emakume iraultzaileen artean ezagunena Dolores Ibarruri izan zen, Gallartatik mugimendu komunista indartu zuena.

Ondorioak

Demografikoak

Euskal Herriak aldaketa demografiko nabarmenak izan zituen prozesu honen ondorioz. Landa-guneetatik hirira zein Euskal Herritik kanpoko familia osoan migrazioa eman zen,, askotan modu masiboan. Migrazio masibo hori Bizkaian ikusten da oso ondo. 1811tik aurrera populazio-hazkunde prozesua hasi zen, Antzinako Erregimena deuseztatzen joan ahala desamortizazioak eman eta landa-eremu asko ereiteko aukera baitzegoen. 1841ean prozesua azkartu zen, % 0,5 eta % 1 arteko hazkuntza-tasak lortuz. 1877tik aurrera Bigarren Karlistaldia bukatuta, leherketa demografikoa hasi zen. Meatzaritzaren hazkundeak eta industrializazioak hazkuntza-tasa urteko %2ra eraman zuen, momentu horretara arte inoiz egondako handiena. Hazkuntza hau azaltzeko barne faktoreak begiratu behar dira, alde batetik, eta inmigrazioak izandako papera, bestetik. Jaiotza-tasa %33tik % 35era igo zen 1800-1877 tartean heriotza-tasa ‰ 28tik (1787) ‰ 23ra (1877) jaitsi zen bitartean. Beherakada hori nabarmena izan zen haurren artean: 1800ean jaiotako 1.000 umetik 350 bederatzi urte bete aurretik hiltzen ziren, eta 1877an 250 ziren.

Migrazio masiboak 1877ra arte egondako tendentzia guztiz hautsi zuen. Langileen iritsiera masiboarekin batera, jaiotza tasa inoizko altuena izan zen, %40 arte 1890 eta 1895 artean. Emakumeen ezkontza adina jaitsi zen, 21 eta 23 urte artera eta ezkontzak ere ugaritzen dira. Familiak osatzea garrantzitsua zen, lan-baldintza gogorren eta etxebizitzen osasun-kondizio eskasen ondorioz heriotza-tasa handitu baitzen (‰23tik ‰30,18ra). 1896tik aurrera egoera hobetzen joan zen, baina migrazio olatu bakoitzarekin heriotza-tasa ere handitzen zen. Jaiotza-tasa ere gutxitzen joan zen, haurren heriotza kontrolpean zegoelako eta babes soziala lortzen joan zen heinean familia handia izateak garrantzi txikiago zuelako..

Ekologikoak

Industrializazioarekin batera poluzioa izugarri handitu zen, bereziki ibaien inguruan. Baina ez zen hori izan arazo ekologiko bakarra: airearen kutsadura, mendietan egindako mugimenduak, metal astunen kontzentrazioa edo bertako basoen mozketa pinuak landatzeko eragin handia izan zuen XX. mende osoan zehar.

Ibaien kutsadura sakonki aztertu da Bilboko itsasadarrean eta Abrako golkoan.. Industrializazioaren aurretik Bilboko itsasadarra zen Kantauri osoan zegoen estuariorik handiena. Estuario hori ixten joan zen, ahalik eta kanal nabigagarri bat izan arte, atalak zuzenduz, uharte artifizialak sortuz, eta itsasorako irteera zuzenduz. Gobela ibaiaren ibilbidea ere aldatu zen, Asuaraino eramanez. Industrializazioaren hasierarekin batera, eta ia 150 urtez, kontrol handirik gabe isuri ziren ibaira hondakinak, industrialak zein gizakienak. Ondorioz, ibaiaren parte askotan bizitza guztiz desagertu zen, eta metal astunen kontzentrazioa onartutako gehienezkotik gora kokatu zen, bereziki Asuatik Portugaletera doan eremuan. Berun, kadmio, zink, kobre, artseniko eta merkurio kontzentrazioak arriskutsuak izan dira denbora luzez. Metal hauek Gipuzkoako beste ibai batzuetan ere aurkitu dira, nabarmen Oiartzun eta Urolan, eta oso kontzentrazio altuak Deba eta Urumean. Oro har, Gipuzkoako ibaiek euren itsasoratzean duten ur-kalitatea hobetu bada ere, historikoki kutsadura nahiko izan dute ere.

Beste industria-hondakin batzuk, baita dagoeneko erabili ezin daitezkeen industria-produktuak, lurperatu dira lurralde osoan zehar. Lindanoaren kasua da, bereziki Bizkaiko hainbat gunetan lurperatu zena, kontrolik gabe. Belaunaldiak beharko dira bere efektuak pasatzeko. Gaur egun egoera hobetu bada ere, airera bidalitako partikulek ere eragin nabarmena izan zuten osasunean XX. mendean zehar. Bilbo inguruko airearen kalitatea txarra zen, kutsadura handiarekin, bereziki Barakaldon.

Papergintzak eskatuta, basogintzan ere aldaketa nabarmena eman zen XX. mendean. Erabilera pribatuko mendietan intsinis pinua eta eukaliptoa landatu ziren, bertako basoen kaltetan. Gaur egun Euskal Autonomia Erkidegoko lurrazalaren %54 basoa da, eta baso horietatik %30 intsinis pinua da. Lehen aleak 1871ean landatu ziren, proba gisa, eta 1897an landatu ziren lehen baso eremu handiak, Bedian eta Galdakaon. Emaitza ona zela ikusita Bizkaia eta Gipuzkoako diputazioek 1917tik aurrera landaketa masiboa bultzatu zuten; baserritarrek azkar ikusi zuten egur horrek dirua ematen zuela eta basogintzaren industria piztu zuen. Gainera, mendi asko jada soilduta zeuden garai horretan, gehiegizko egur ustiapena zela eta.

Kulturalak

Industrializazioak aldaketa kultural handia ekarri zuen Euskal Herrira. Pertsona, usadio eta bizimodu berriek eragina izan zuten eguneroko bizitzan.

Kirolean, mende bukaeran, Athletic sortu zuten Bilbon zeuden Britainia Handiko langile eta hainbat ikaslek. Orain arte, klubak berak barne, 1898 urtea eman izan dute fundazio data ofizialtzat, baina zenbait ikerketek data horren aurretik Athletic izeneko klub baten existentziaren eta honek jokatutako zenbait futbol partiden testigantza ematen dute. Alta, Bilbon jokatu zen lehen futbol partida, 1889an, ekainaren 29an jokatu zen, Barmston Rangers eta hainbat barkutako marinelen artean. Garai hartan Lamiakoko hipodromoan jolasten zituzten partidak.

Eskusoinu txikia eta trikiti musika ere industrializazioaren ondorio dira. 1889an lehenengo aipamen idatzia dugu, Urkiolako erromeria batekoa, akordeoi guztiz berri bati buruzkoa ("novísimo acordeón"). Nondik etorri eta zabaldu ote zen berriz, ez dago argi. Bi teoria nagusi daude honen inguruan. Batzuen arabera, trenbidea egitera etorri ziren Alpeetako langileek, frantsesek nahiz italiarrek ekarri zuten. 1860. urtearen inguruan, eta bada Altsasun soinu txikia azaltzen den argazki bat.. Beste teoria batzuen arabera, zabalkundea Bilbotik Gipuzkoara izan zen: Bilbotik Arratiara, Zornotzara, Gernikara, Lea-Artibaira eta ondoren Gipuzkoa mendebaldera. Zengotita denda zegoen Bilbon, seguruenik Honner markakoak ziren lehen soinuak saltzen zituena. Trikitiak berehala hartu zuen leku garrantzitsu bat herri musikako errepertorioa jotzen zuten instrumentuen artean. Arina zen, txikia, edozein lekutara erraz eramateko modukoa. Baxuek erritmo bat eramateko aukera ematen zuten; orkestra txiki bat zeukaten soinu tresna bakarrean.

Jacques Valdour soziologo frantsesa langile gisa aritu zen Euskal Herrian 1913an, L’Ouvrier espagnol. Observationes vécues liburua idazteko. Infiltratu moduan, Eibarren aritu zen lanean, armagintzan. Eibarko langileak sakonki sozialistak eta antiklerikalak zirela aipatu zuen, eta kanpotik etorritako batzuk anarkistak, baina Herriko Etxean eta beste gune batzuetan eztabaida biziak entzuteko gai zirela aipatu zuen. Kontrara, Donostian burgesiak eta aristokraziak Belle Époqueaz disfrutatzen zuen, talka geroz eta handiagoarekin. Egoera horretan, baserria eta mundu tradizionala lehengo egoerara bueltatzeko modu gisa ikusten zuten karlista izandako askok, horietako batzuk elitekoak; Euskal nazionalismoaren hastapenak izan ziren, askotan Euskal Lore Jokoak eta antzeko ekimenekin lotuta.

Industria-ondarea

Industria-ondare zabala dago gaur egun Euskal Herrian, nahiz eta lehen industrializazio hartako elementu gehienak jada bota diren. Kasu batzuetan museoak sortu dira eraikin zaharretan, beste batzuetan bulegoak, eta badira elementu batzuk arkitektura urbanoaren baitan geratu direnak. Industria-ondarearen baitan paisaian egondako aldaketak ere kontuan hartzen dira. Azken honen adibide dira Somorrostroko meatze-gunea, Zugaztietako interpretazio zentroa edo Bilboko itsasadarraren historia ezagutzeko egiten diren ibilbideak. Artean, margolan, literaturan edo kale apainketan ondare honek izandako papera garrantzitsua da, baina zaila da babesa ematea. Kasu batzuetan, industriarekin lotutako paisaia eta bizimodua bera museo bilakatu dira, Legazpin kasu.

Industria ondarea sailkatzea ere lan korapilotsua da, askotan egoera txarrean dagoelako, edo ez delako bere balioa onartzen. Industri Ondare eta Herri Laneko Euskal Elkarteak (IOHLEE) Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan ondare hori sailkatu eta aztertzeko lana egin du 1980ko hamarkadatik aurrera, eta hainbat eraikin ofizialki babestuak izatea lortu du. Euren katalogoan 3.000 eraikin eta objektu badaude ere, horietako gutxi dira gaur egun babes mailarik altuena dutenak. Nafarroan katalogazio lan bat ere egin da, baina Nabarralde bezalako taldeak izan dira ondare honen inguruko lanak egin dituztenak.

Bizkaia

IOHLEEk egindako sailkapenean arabera, eraikin sailkatuak, inbentariatuak eta inongo babes mailarik ez dutenak daude. Lehen taldearen baitan hainbat eraiki daude Bizkaian, euren sailkapenaren eta Eusko Jaurlaritzaren arabera:

Abanto-Zierbenan Bodavalleko ebakitzea; Areatzako hiltegia; Balmasedan Boinas La Encartada museoa eta bere inguruak, eta Balmasedako hiltegia; Barakaldon Alzolako zubia Kadagua ibaiaren gainean, FESA pabiloia, Altos Hornos de Vizcayako etxeak, azoka eta udal hiltegia; Bilbon Alondegia, Arabella kooperatiba, Arraiz Mendiko instalazioen multzoa, Atxuriko geltokia, Erriberako Merkatua, Gurutze auzoa, Kordeldegi zaharra, Mallona galtzadetako geltokia, Marzana Kaiko Kargategia eta Meatzea, Molinos Vascos, Primitiva meatzea, eta Udalaren Desinfekzioetarako Zentroa; Gernikan tailerrak eta geltokia; Getxon Neguriko geltokia; Mendexako ontziola; Gueñesen La Conchita kooperatiba eta La Unión; Lekeitioko Lazunarri malekoia, Lea ibaiko ontziolak (Isuntza, Egiguren Atxurra eta Mendieta) eta izotz-fabrika; Markina-Xemeinen Esperanca y Cía; Mendexan Fundición Guerediaga, Iturriza y Cía; Muskizen La Demasíatik Complementora, Orconera Iron Ore Company Limited eta Josefa meatzea; Ondarroan Alfontso XIII.aren zaldain birakaria; Portugaleten Burdinezko kaia, La Canillako geltokia eta Bizkaia zubia; Plentzian hiltegi zaharra eta Kristo-Eskilara enparantzako 8-12 etxeak; Sestaon Kooperatiba Berria, Bizkaiko Labe Garaiak (Bizkaiko Labe Garaietako 1. Labe Garaia bereziki), La Aurora kooperatiba, La Galana, La Humanitaria kooperatiba, La Protectora; Trapagaranen Amalia Vizcaina Esparrua, Larreinetako funikularra eta Zugaztieta.

Gainera, inbentariatuta daude Bilboko El Pontón errota eta okindegia, Harino Panadera, Indautxu garajea, La Ceres eta Zorrozako tailerrak; Foruan Tenería Vascongada; Karrantzako Dolomitas del Norte; Ortuellako Apold-Fleisner labea; eta Portugaleteko El Progreso kooperatiba, Kontsumo-Kooperatiba eta Villa Nueva Kooperatiba.

Babesik gabeko eraikinak asko dira, eta horietako batzuk egoera oso txarrean daude. IOHLEEk honakoak aipatzen ditu: Barakaldon Illgner pabilioia, La Felicidad etxe merkeak, Errekatxoko presa eta PROFUSA enpresako coke bateria eta Orconerako kargalekua; Basaurik La Basconia; Bermeon Matxitxakoko itsasargia eta Conservas Ormaza; Berrizen Patalako zentral hidroelektrikoa; Bilbon Artiach fabrika, Abandoko Indalecio Prieto geltokia, Euskalduna ontziolaren inguruak (dikea, Karola...), udaletxeko zubia, Deustuko zubia, Tigrearen eraikina, Bilbao-Concordia geltokia,Gaztelondoko Alondegi Berria eta Elorrietako punpatze gunea; Galdakaon Explosivos Río Tintoren kolonia; Leioan FAES eta Udondoko zubia; Mungian Electro Mecánica Arteche Hnos EAHSA; Muskizen Pobeña-Cobarón meatzaritza eremua; Sestaon La Naval ontziolaren 1. dikea eta Babcock & Wilcox herria; Trapagaranen General Eléctrica Española eta Zeanurin Barazarko zentral hidroelektrikoa.

Gipuzkoa

Gipuzkoan sailkatutako ondarean aurki daitezkeen erakinak honakoak dira: Andoaingo Braher , geltokiko biaduktua, Krafft, Laborde Anaiak eraikina eta ZIAKO; Azkoitiko azoka eta hiltegia; Beasaingo azoka eta Manufacturas Olaran; Debako Azpiestazio elektrikoa, tren-geltokia eta udal-azoka; Donostiako Igeldoko funikularra, gasometroa, udal gas fabrika eta udal zentral elektrikoa; Eibarko Zamakola tailer-etxea; Irungo Euskotrenen mugako zubia eta Santiago zubia; Oñatiko tren-geltokia; Ordiziako azoka; Orioko Cerámica de Orio; Ormaiztegiko bidezubia; Pasaiako Jaizkibel draga, Platako itsasargia, Santa Ana arkua eta Senekozuluako itsasargia; Tolosako Araxes paper-fabrika, azoka, Berdura plaza, hiltegia, Papelera Olarrain S. A. eta zerkausia; Villabonako SACEM; Zarauzko azoka eta Mollarri; Zeraingo Aizpeako meategiak; eta Zumaiako hiriko geltokia, oinezkoentzako burdinazko zubia eta Uriarte zementuen biltegia.

Inbentariatuen artean honako eraikinak daude: Andoaingo SAPA; Arrasateko Unión Cerrajera eta bere sarrera eraikina; Beasaingo Manufacturas Olaran; Eskoriatzako Zubiate Buztindegiko labea; Orioko Mutiozabal ontziola;Soraluzeko S. A. Placencia de las Armas; Legazpiko Azpikoetxea paper-errota; Zegamako Altzibar teileria; eta Zeraingo Larraondoko zerrategia.

Babesik gabeko ondare industrialaren zerrenda luzea da. Arrasaten ELMA S. A. eta Fagorren eraikin nagusia; Azkoitian San Francisco fabrika eta San Martin auzoko etxe merkeak; Beasaingo CAF; Begarako Labegaraieta; Donostiako Coca-Colaren fabrika, Norteko geltokia, Tabakalera, Rezola zementu lantegia eta Maria Kristina zubia; Eibarko Alfa Microfusión, Industrias Pampo eta Lambretta; Errenteriako hiltegia; Getariako Elkano arrantzale kofradia; Hernaniko Urumeako zentral hidroelektrikoak; Irungo Irugurutzetako meatzeak eta Lapitze eta Anakako etxe merkeak; Legazpiko Patricio Echeverria eta San Inazio auzoa; Olaberriako Ihurreko gasolindegia; Ormaiztegiko Mutiloa meatzaritza gunea; Oñatiko Fagor Mueble eta Olateko zentral hidroelektrikoa; Pasaiako Luzuriaga ontziola eta Pasaiako portuko eraikina; eta Zestoako Iraetako fanderia eta Cemetos Uriarte, Zubimendi y Cía.

Araba

Araban ondare industriala txikiagoa da, eta babesa dutenak gutxi dira. Añanako Gatz Harana eta bere baitako eraikin batzuk eta Gasteizko ur-biltegia baina ez daude babestuak gaur egun. Sailkatutako ondarean Gasteizko Azucarera Alavesa, Bonilla tailer etxea eta Goya gasolindegia daude; Iruña-Okako kiskaltze-labea eta Legutioko Olleriasko labea dira beste eraikinak.

Sailkatu gabekoen artean zerrenda bat eskaintzen du IOHLEEk: Araba osoan zehar hedatutako Telegrafia optikoaren dorreak; Aguraingo zereal biltegiak; Amurrioko Acha eta Dámaso Arberas y Cía; Arraia-Maeztuko Arana-Abreu tailerra eta geltokia; Asparrenako Ajuria y Urigoitia; Eltziegoko Marqués de Riscal; Gasteizko ECN, CEGASA, tren-geltokia, KAS; Kanpezuko Antoñanako zentral hidroelektrikoa; Lantarongo Fontechako zentral hidroelektrikoa;Lantziegoko Trujal de Lantziego; Laudioko geltokia, JEZ Sistemas Ferroviarios, La Cerámica de Llodio eta Villosa-Guardian; eta Legutioko Zadorrako urtegiak.

Nafarroa

Nafarroan ez dago ondare industrialaren katalogo berezirik, baina Espainiako Industria Ondarearen Plan Nazionalak eraikin batzuk aipatzen ditu: Cabanillasko La Marquesa trujala; Iruñeko Industrial Urbana, IWER eta MATESA; Olaztiko Cementos Portland Valderrivas; Orbaitzetako ola; Oroz-Beteluko zentral hidroelektrikoak eta Tuterako Piher eta Nacesa.

Nafarroako ondare industrialak ahaztura duela salatu dute elkarte historikoek, adibidez Nabarraldek. Zutik dauden eraikinetako batzuk, Castejóngo La Harinera de Castejón edo Eugiko Olaberri munizio fabrika dira.

Oharrak

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Industria Iraultza
• Bigarren Industria Iraultza
• Zerrenda:Euskal Herriko industrializazioaren enpresak

Kanpo estekak

• Industrializazio garaia Euskal Herrian (ostadar.net)
• Industri Ondare eta Herri Laneko Euskal Elkartea

Camila O'Gorman (Buenos Aires, Rio de Plata probintzia elkartuak, 1825eko uztailaren 9a - Santos Lugares de Rosas, Argentinako konfederazioa, 1848ko abuztuaren 18a) gazte argentinarra izan zen, eta maitasun-istorio tragiko baten protagonista izan zen Juan Manuel de Rosasen bigarren gobernuan. Bere kaperako apaiz zen Ladislao Gutiérrezekin maiteminduta, berarekin ihes egin zuen 1847ko abenduaren 12an Corrienteseko Goya hirian babesteko. Azkenean harrapatu eta Gobernuaren aurrera eramanda, fusilatzea erabaki zen.

Lehen urteak

O’Gorman Buenos Airesen jaio zen, 1825eko abuztuaren 12an bataiatu zuten, Merced Ama Birjina elizan, Maria Camila izenaz. Gurasoak Adolfo O'Gormanen (Frantzia uhartekoa) eta Joaquina Ximénez Pintoren (Buenos Airesen jaioa) ziren. Sei seme-alabetatik bosgarrena izan zen Irlandako, Frantziako eta Espainiako jatorri mistoko goi-mailako familia batean hazia. Argentinako familia boteretsuetako bi nebek karrera errespetagarria hasi zuzten Argentinako gizartean. Bata, Eduardo O'Gorman, Jesuiten Ordenaren alde agertu zen; bestea, Enrique O'Gorman, poliziaren eta espetxearen buru izan zen, eta onarpen orokorra lortu zuen Buenos Airesen sukar horiaren epidemian izan zuen zereginagatik, eta Buenos Airesko Polizia Akademiaren sortzailea izan zen. Camila gizarte heziaren baluartetzat hartzen zen, eta maiz dantzatzen zuen jai formaletan gobernadorearen egoitzan. Manuelita Rosasen, Juan Manuel Rosas gobernadorearen alabaren lagun mina eta isilmandatari ezaguna ere bazen.

Eskandalu publikoa

1843an, 18 urteko Camila O’Gormanek eta19 urteko apaiz jesuita bat, aita Ladislao Gutiérrez ezagutu zuen. Jesuita hori Camilaren nebarekin batera mintegira joan zen eta antzeko ingurune batetik zetorren, haren osaba Tucumán probintziako gobernadorea baitzen. O'Gorman familiako erretore izendatu zuten, eta laster hasi ziren haien familiako jabeengana gonbidatzen. O’Gormanek eta Gutierrezek berehala ekin zioten ezkutuko maitasunari.

Lau urte geroago, 1847ko abenduaren 12an, goizaldean, Camila O’Gormanek eta Ladislao Gutierrezek ihes egin zuten. Helburua Rio de Janeirora (Brasilgo Inperioko hiriburua) iristea zen, han oharkabean pasatuko baitziren. Baina, ezagutzen ez diren arrazoiengatik, ez zuten bidaiatzen jarraitu. Goya hiribilduan geratu ziren, Corrientes probintzian (orduan Benjamín Virasoro gobernadorearen kontrolpean, Rosasekiko mendekotasuna zuena). Ladislao Gutiérrezek «Máximo Brandier» izena hartu zuen, eta Camila O’Gormanek «Valentina Desán» izena hartu zuen. Saltatik zetozela esaten zuten, eta han merkataritzan aritzen zirela. Herrixkako lehen eskola sortu zuten errentan zuten etxean bertan. Ikasle gehiago hartzeko bi aldiz etxe handiagora joan behar izan zuten.

Eskandalua Buenos Airesen zabaldu zenean, Rosasen jarraitzaile batzuek bahitua izan zela esaten hasi ziren.

Espetxea eta fusilamendua

1848ko ekainaren 16an (ihes egin eta zazpi hilabetera) elkarrekin joan ziren herriko etxe bateko festa batera. Han, Michael Miguel Gannon irlandar apaizak —herrian barna— Gutiérrez ezagutu zuen eta bake-epailearien aurrean salaketa jarri zuen. Atxilotu eta banandu egin zituzten. Camila Baibiene familiaren etxera bidali zuten, eta handik egun gutxira, Benjamín Virasoro gobernadorearen zuzeneko aginduz, biak kartzelara eraman zituzten. Camilak ez zela bortxatua izan esan zuen, eta maitasun-istorioaren abiarazlea eta ihesaren ideologoa bera zela gaineratu zuen. O'Gorman eta Gutiérrez berriro eraman zituzten Buenos Airesera, epaitu ahal izateko.

Rosas gobernadorea federalek berek zirikatu zuten, baita Adolfo O’Gorman neska gaztearen aitak ere. 1848ko martxoaren 3an, Domingo Faustino Sarmientok (Txileko Santiagon erbesteratua) hauxe idatzi zuen:

Muturreraino iritsi da [[Juan Manuel de Rosas–Calígula del Plata]ren tirania beldurgarriaren azpian Buenos Airesko apaiz zakar eta ezpuruek gizarte oneneko neskekin ihes egiten dutela, eta izara gaiztoak ez duela inolako neurririk hartzen [sic] lizunkeria horien aurka. Domingo Faustino Sarmiento.

Manuelita Rosas —Camilaren laguna eta Juan Manuel de Rosasen alabaren iritziaren kontra, Rosas gobernadoreak fusilamendua agindu zuen— apaizaren kastitate-botoak haustearen eta Irlandako komunitatearen gainean erakartzen zuen ospe txarraren aurkako herri-amodioaren aurrean erakartzen zuten izen txarra zela eta. Handik gutxira, 1848ko abuztuaren 18an Santosko kuartel nagusiaren inguruan Rosasko lekuan (gero Ayacucho, La Crujía eta Libertad artean, San Andrés herria, General San Martín).

1849ko abuztuaren 26an, Domingo Faustino Sarmientok «Camila O’Gorman» izeneko oharra argitaratu zuen La Crónica de Montevideon, eta bertan kritikatu zuen neskaren fusilamenduan agerian jarritako basakeria.

Ondorengo bertsio batzuk, gero eleberrietan eta filmetan errepikatuak, O'Gorman zortzi hilabeteko haurdun zegoela esaten zuten, Ladislaorekin batera fusilatu zutenean, baina ez dago ez erregistrorik, ez lekukoen kontakizunik, ez iturri historikorik, haurdunaldi hain aurreratu eta nabaria funtsatzeko, horrek, seguru asko, epaia betetzeari uko egitea ekarriko baitzuen.

Hala eta guztiz ere, esan behar da Santos Lugares taldeko komandantearen, Antonino Reyesen, memorietan esaten dela Camilak haurdun zegoela esan zuela, eta Castellanos aitak, fusilatu aurretik, ur bedeinkatua eman ziola edateko, umea bataiatzeko.

Autore batzuen arabera, Argentinako zuzenbidearen edo Espainiatik jasotako zuzenbidearen lege bakar batek ere ez zuen baimentzen heriotza-zigorra egindako egintzengatik, eta Gutiérrez eliza-justiziaren aurrera eraman behar zuten, non, indarkeriarik gabeko bahiketaren egile gisa, ondasunak konfiskatzeko zigorretik pasagarria baitzen, Fuero Juzgo 1. Legearen 3. liburuko 3. izenburuaren arabera, eta, elizgizon apal eta ankerkeria arinaren bidez zigortu behar baitzen. Camilari dagokionez, bere etxera bidali besterik ez zen egin behar. Erreboltismo historikoaren eskolako José María Rosa historialariak dioenez, indarrean zeuden legeek heriotza-zigorrarekin lapurreta eta eskandaluarekin zigortzen zituzten ekintzak , 1 4-71, I 18-6 eta VII 2-3 kontusailen arabera.

Martín Ruiz Morenok hauxe esan zuen La Organización Nacional saioan:

"Hilketa arrunta izan zen. Prozesurik, epaiketarik, defentsarik eta entzunaldirik gabe”.

Federico Terrerori zuzendutako 1870eko martxoaren 6ko gutun batean, Rosasek hauxe esan zuen:

” Inork ez zidan gomendatu Gutiérrez apaiza eta Camila O’Gorman exekutatzea, eta inork ez zidan hitz egin, ezta bere alde idatzi ere. Aitzitik, elizbarrutiko lehen pertsona guztiek krimen ausart horri buruz hitz egin edo idatzi zidaten, eta horrelako edo antzeko beste eskandalu batzuk prebenitzeko ale baten premia larriari buruz. Nik gauza bera uste nuen. Eta erantzukizuna nirea izanik, exekuzioa agindu nuen.

1852ko irailaren 2an, Camilaren gorpuzkiak O'Gorman-Isla familia-bobedara eraman zituzten, Errekoletako hilerrian.

Aintzatespenak

Kale-izena

• Buenos Airesek kale batek bere izena du

Zinemara eramandako historia

• Zinema mutura eraman zuen lehen aldiz Mario Gallo zuzendariak, Camila O´Gorman izenburupean. Salvador Rosich eta Blanca Podestá ditu protagonista, eta 1910eko maiatzaren 22an estreinatu zen, Mendeurrena ospatu eta hiru egunera, Colón biografoan, Avenida de Mayo eta Lorean. Ez dago horren kopiarik.

• 1954an, Camila O'Gormanen istorioa El destino izenburupean egin zen, Luis César Amadorik zuzendua eta Zully Moreno, Carlos Cores eta Alfredo Alcón protagonista zituela.

• Camila (1984an María Luisa Bembergek zuzendua) atzerriko film onenaren Oscarrerako izendatu zuten. Susú Pecoraro eta Imanol Arias dira, hurrenez hurren, neska gaztea eta parrokoa. Mona Maris Ana Perichon, "La Perichona", agertzen da.

Erreferentziak

Bibliografia

• Coghlan, Eduardo A., Los Irlandeses en Argentina: su Actuación y Descendencia (Buenos Aires, 1987), 420. or.
• Julianello, María Teresa, The Scarlet Trinity: The Doomed Struggle of Camila O'Gorman against Family, Church and State in 19th-Century Buenos Aires.
• Luna, Félix (arg.), Camila O'Gorman (Buenos Aires: Planeta, 2002).
• Marta Merkin.,Camila O`Gorman.La historia de un amor incorrector, Hegoamericana, 1997.
• Enrique Eduardo GALIANA; Camila O'Gorman eta Wadislao Gutierrez, Ediciones Moglia S.R.L. Arruntak, 2009ko uztaila.Medidas de seguridad.
• Miguel Cabrera, Buenos Aireseko Elizetako Kultur Gida, www.baireschurch.blogspot.com
• De Arriba, Héctor Daniel.Camila O'Gorman-Uladislao Gutiérrez. Fusilamendu polemikoa arte-diziplinen bidez (XIX.-XX. mendeak)I., II. eta II. zatiak. Nire idatziak, 2012-2013.
• De Arriba, Héctor Daniel. Perichona eta bere biloba Camila, Ediciones Mis Escrito, 2013.
• Aldo Pellegrini, Apostasia, Argonauta argitaletxea, Bs. As., 2014.
• Manuel Bilbao, Antonino Reyesen adierazpena eta memoriak. Sobre la vida y la edad de Juan Manuel de Rosas, Estudios de Nuestra Patria seriea, Freeland argitaletxea, Buenos Aires, 1974.
• Agustín Pérez Pardela, "Camila" liburuaren egilea, Buenos Aires, 1983, Bruguera argitaletxea.

Kanpo estekak

• Dictionary of Irish Latin American Biography (en inglés)
• Segmento del film "Camila" con Susú Pecoraro e Imanol Arias.
• Acta de bautismo de la iglesia de la Merced, Buenos Aires.
• Olaza Pallero, Sandro.El fusilamiento de Camila O'Gorman. Consideraciones histórico-jurídicas. En: Kesting, Eduardo Alejandro: Historias, Instituciones, Personajes.
• Camila O’ Gorman & Ladislao Gutiérrez: el amor más prohibido.
• Página dedicada a Camila O’Gorman