Język czeczeński (czecz. нохчийн мотт, noxçiyn mott) – język Czeczenów, zamieszkujących głównie autonomiczną republikę Czeczenii, wchodzącą w skład Federacji Rosyjskiej. Należy do języków nachskich (nachijskich), tworzących podgrupę wśród języków nachsko-dagestańskich (północno-wschodnich) w ramach hipotetycznej wielkiej rodziny języków dene-kaukaskich. Jest to język ergatywny.

Bardzo rozbieżne są dane mówiące o liczbie użytkowników języka czeczeńskiego, co wiąże się przede wszystkim z bardzo skomplikowaną sytuacją w samej Czeczenii oraz niemożnością oszacowania ogromnych strat ludnościowych podczas wojen rosyjsko-czeczeńskich. Według spisu powszechnego, przeprowadzonego w 1989 r. język ten jako ojczysty na terenie byłego ZSRR zadeklarowało 893 tys. osób. Główne grupy użytkowników języka czeczeńskiego koncentrowały się wówczas na terenie republiki autonomicznej Czeczenii, oraz północnych terenach Dagestanu (w okolicach miasta Chasawiurt). Obecnie sytuacja jest o wiele bardziej złożona i choć główna masa użytkowników języka nadal zamieszkuje przede wszystkim Czeczenię, to znacznie powiększyła się emigracja, przede wszystkim do sąsiednich republik Federacji Rosyjskiej (Dagestan, Inguszetia), ale także np. do Moskwy. Wielu Czeczenów szukając azylu udało się na teren Europy Zachodniej. Czeczeni zamieszkują także Gruzję (tzw. Kistowie), Turcję oraz kraje arabskie (Jordania, Syria).

Język czeczeński genetycznie najbliżej spokrewniony jest z językiem inguskim. Językoznawcy wyróżniają osiem dialektów języka czeczeńskiego, a także kilka drobniejszych gwar lokalnych. Różnice między poszczególnymi dialektami nie uniemożliwiają porozumienia między ich użytkownikami.

Pierwszą wyczerpującą pracę poświęconą językowi czeczeńskiemu napisał rosyjski językoznawca i kaukazolog, Piotr Uslar (1816–1875).

Fonetyka

Wśród języków kaukaskich czeczeński wyróżnia się bardzo rozbudowanym systemem wokalicznym (samogłoski krótkie, długie, umlautowane, dyftongi, tryftongi, także nosowe), oraz – podobnie jak w przypadku innych języków tej rodziny bardzo skomplikowanym systemem spółgłoskowym (spółgłoski proste, geminowane, ejektywne, faryngalne). Akcent wyrazowy pada zawsze na początkową sylabę wyrazu.

Spółgłoski

Według Johanny Nichols, język czeczeński posiada następujące spółgłoski:

Spółgłoska /w/ jest wymawiana jako [v] przed samogłoskami przednimi. Spółgłoski /p/, /t/, /n/, /l/ i /s/ mogą ulegać geminacji, natomiast geminata /k:/ przeszła w /xk/.

Samogłoski

Występują również dwugłoski opadające: [ai], [au], [əi], [ei], [eu], [oi] i [ou].

Gramatyka

Język czeczeński jest ergatywny i aglutynacyjny, podstawowym szykiem zdania jest SOV. Podobnie jak w niektórych językach afrykańskich, występują klasy rzeczowników, do których dopasowuje się forma orzeczenia (przez zmianę początkowej spółgłoski):

W języku tym występuje 8 przypadków (дожараш / doƶaraş), w tym kilka niewystępujących w językach indoeuropejskich:

Przymiotniki mają dwa przypadki: mianownik i obiektyw (z końcówką -чу / -çu )

Końcówką liczby mnogiej jest -ш / -ş (кораш / koraş - okna) lub -й / -y (наной / nanoy - matki). W niektórych wyrazy samogłoski zmieniają się w odmianie, np. w wyrazie „góra” (лам / lam, w liczbie mnogiej: лаьмнаш / lämnaş).

Istnieje również obce językom indoeuropejskim rozróżnienie między „my” inkluzywnym (вай / vay) i ekskluzywnym (тхо / txo). Czasowniki nie odmieniają się przez osoby. Występują cztery formy czasownika (bezokolicznik, czas teraźniejszy, przeszły dokonany i niedokonany), niektóre czasowniki mogą też przybierać formę iteratywną oznaczającą wielokrotne powtórzenie czynności. W morfologii werbalnej dużą rolę odgrywają przegłosy.

Pismo

Do 1925 r. piśmiennictwo w języku czeczeńskim zapisywane było alfabetem arabskim. Od początku lat 20. XX w. podejmowano próby stworzenia nowego języka literackiego, na potrzeby którego dostosowano do dźwięków czeczeńskich alfabet łaciński. Alfabet ten był w użyciu do 1938 r., kiedy to wprowadzona została, jako nowy obowiązujący alfabet, zmodyfikowana cyrylica. W celu oddania rozbudowanego czeczeńskiego systemu fonetycznego cyrylicę poszerzono o znak I, który – stawiany po różnych innych znakach, może zmieniać ich znaczenie. W odróżnieniu od cyrylicy rosyjskiej, gdzie zasadniczo rzecz biorąc nie wykorzystuje się dwuznaków i trójznaków na oznaczenie jednego dźwięku (z wyjątkiem obcojęzycznych pożyczek typu джигит), w cyrylicy czeczeńskiej dwu- i trójznaki są często spotykane (np. dwuznak yь na oznaczenie samogłoski [y] lub trójznak уьй na oznaczenie [y:]). Od 1991 r. podejmowano próby ponownego wprowadzenia alfabetu łacińskiego, jednak wojna i wiążąca się z nią całkowita ruina czeczeńskich instytutów naukowych mogących nadzorować taką zmianę, utrudniały pracę nad nową pisownią. Współcześnie w użyciu jest niemal wyłącznie cyrylica.

Liczebniki

W języku czeczeńskim występuje dwudziestkowy system liczbowy; liczby poniżej stu przedstawia się jako wielokrotności liczby 20 plus reszta.

Przykłady bardziej złożonych liczebników:

• 37 - тIкъе вуьрхIитта / tq̇e vürhitta (20+17),
• 62 - кхузтIкъе шиъ / quztq̇e şi' (3×20+2)

Podstawowe zwroty

• Tak – ХІаъ
• Nie – ХІан-хІа
• Witaj! – Салам!
• Dzień dobry – Де дика хуьлда хьан
• Dobry wieczór – Суьйре дика хуьлда хьан
• Dziękuję – Баркалла
• Jak się masz? – Могушалла муха ю хьан?
• Dobrze, w porządku (odpowiedź na pytanie powyżej) – Сан гIулакх дика ду
• Jak się nazywasz? – Хьан цIе хIун ю?
• Nazywam się ... – Сан цIе ... ю
• Żegnaj, do widzenia – Iодика йойла хьан

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Samouczek czeczeńskiego na Wikibooks (ang.)
• Słownik czeczeńsko-rosyjski. ingush.narod.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-11-06)].
• Korpus języka czeczeńskiego

System Poliwanowa jest systemem oddania dźwięków języka japońskiego za pomocą cyrylicy.

Poniżej znajduje się cyrylizacja opracowana przez Jewgienija Poliwanowa. Należy zauważyć, że ma ona swoje własne konwencje pisowni i nie musi stanowić bezpośredniej transkrypcji fonetycznej wymowy.

Tabela

Znaki hiragany i katakany w systemie Poliwanowa.

Wyjątki

Powyższe zasady nie są stosowane w stosunku do kilku wyjątków związanych z zapisem nazw własnych. Są to:

Wiele nazw własnych rozpoczynających się ma „Jo” (lub głoska „jo” jest po samogłosce) jest zapisanych przy użyciu „Йо” zamiast „Ё” (np. Йоко dla Yoko).

Zobacz też

• Rōmaji

Linki zewnętrzne

• Konwerter romaji↔kiriji. anime.dvdspecial.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-08-24)].
• Wniosek o skoordynowany system transkrypcji japońskiej w kilku językach słowiańskich
• Суси or Суши (Susi or Sushi) – Cyrillisation of し (and others) controversy (ros.)
• Automatyczna cyrylizacja katakany i hiragany

Pols Armāns (ros. Поль Арман, fr. Paul Arman), właśc. Pēteris Pauls Tiltiņš (ros. Пауль Тылтынь, ur. 4 kwietnia 1903 w miejscowości Mittelhof na Łotwie, zm. 7 sierpnia 1943 w rejonie kirowskim w obwodzie leningradzkim) – radziecki pułkownik narodowości łotewskiej, Bohater Związku Radzieckiego (1936).

Życiorys

Urodził się w rodzinie chłopskiej. W młodości mieszkał przez pewien czas we Francji, gdzie przyjął nazwisko Paul Arman. Był jednym z organizatorów Związku Młodzieży w Jelgavie, ukończył szkołę realną i Instytut Radiowy, w latach 1924–1925 odbywał służbę w armii łotewskiej. W 1926 wyemigrował do ZSRR i wstąpił do Armii Czerwonej, w 1927 został przyjęty do WKP(b), w 1928 ukończył Moskiewską Wojskową Szkołę Piechoty, a w 1935 kursy doskonalenia kadry technicznej przy Wojskowej Akademii Mechanizacji i Motoryzacji Armii Czerwonej im. Stalina. W 1928 został dowódcą plutonu w Leningradzkim Okręgu Wojskowym, od października 1930 do maja 1931 dowodził plutonem radiotelegraficznym w Moskiewskim Okręgu Wojskowym, później dywizjonem w Zakaukaskim Okręgu Wojskowym. W grudniu 1932 objął dowództwo batalionu czołgów w 5 Brygadzie Zmechanizowanej w Samodzielnej Dalekowschodniej Armii Czerwonego Sztandaru w Kraju Nadmorskim, w 1936 brał udział w wojnie domowej w Hiszpanii, pod koniec października 1936 walczył w rejonie 30 km na południe od Madrytu, niszcząc 3 czołgi armii frankistowskiej. Po powrocie z Hiszpanii w 1937 został dowódcą 5 Brygady Zmechanizowanej, jednak już 2 lutego 1937 został aresztowany pod zarzutem szpiegostwa i uwięziony bez wyroku, 21 czerwca 1939 wypuszczony. We wrześniu 1939 został słuchaczem Akademii Wojskowej im. Frunzego, którą ukończył w maju 1941 w stopniu pułkownika i został zastępcą dowódcy 51 Dywizji Pancernej w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. Podczas wojny z Niemcami dowodził 11 Brygadą Pancerną, od marca do sierpnia 1943 dowodził wojskami pancernymi i zmechanizowanymi 4 Armii Frontu Wołchowskiego, później 122 Brygadą Pancerną na Froncie Wołchowskim. Zginął w walce. Został pochowany w Wołchowie.

Odznaczenia

• Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego (31 grudnia 1936)
• Order Lenina (31 grudnia 1936)
• Order Wojny Ojczyźnianej I klasy (pośmiertnie 9 sierpnia 1943)

Bibliografia

• http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=970 (ros.)

Fritz Hans Werner Schmenkel ps. „Iwan Iwanowicz” (ur. 14 lutego 1916 w Warzowie, obecnie Warszewo w Szczecinie, zm. 22 lutego 1944 w Mińsku) – niemiecki żołnierz, komunista, radziecki partyzant, pośmiertnie nagrodzony tytułem Bohatera Związku Radzieckiego (1964).

Życiorys

Był członkiem Komunistycznej Międzynarodówki Młodzieży Niemiec, pracował w cegielni, później w fabryce. W grudniu 1938 otrzymał powołanie do Wehrmachtu, jednak uchylił się od służby symulując chorobę, za co został uwięziony w Torgau. W październiku 1941 został uwolniony i skierowany na front wschodni w składzie 186 Dywizji Piechoty Wehrmachtu, jednak już w listopadzie 1941 zdezerterował i w rejonie miasta Biełyj nawiązał kontakt z radzieckimi partyzantami. 7 lutego 1942 został przyjęty do oddziału partyzanckiego „Śmierć Faszyzmowi!”, w którym do marca 1943 był wywiadowcą i celowniczym karabinu maszynowego, brał udział w wielu akcjach w obwodzie kalinińskim (twerskim) i smoleńskim. We wrześniu 1943 został odkomenderowany z oddziału partyzanckiego do dyspozycji oddziału wywiadowczego Frontu Zachodniego, gdzie przeszedł specjalne przygotowanie i został mianowany zastępcą dowódcy grupy dywersyjno-wywiadowczej „Pole” mającej wykonywać zadania specjalne w rejonie Orszy. W grudniu 1943 wraz z dwoma wywiadowcami-Rosjanami został skierowany na tyły frontu, jednak na początku 1944 schwytany przez hitlerowców, 15 lutego 1944 skazany na śmierć i tydzień później rozstrzelany. W 1965 jego imieniem nazwano ulicę w Nielidowie.

Odznaczenia

• Złota Gwiazda Bohatera Związku Radzieckiego – 6 października 1964
• Order Lenina – 6 października 1964
• Order Czerwonego Sztandaru – marzec 1943

Przypisy

Bibliografia

• http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=1815 (ros.)

Paul Mandelsztam, ros. Пауль Мандельштам, łot. Pauls Mandelštams (ur. 6 września 1872 w Żagarach, zm. w sierpniu 1941 w Rydze) – architekt, autor projektów licznych budynków w Rydze.

Uczył się w niemieckim gimnazjum w Rydze. W latach 1891-92 studiował na wydziale mechaniki, a do 1898 architektury Instytutu Politechnicznego w Rydze. Na początku XX wieku pracował nad budową zajezdni tramwajowej w Rydze przy ul. Friedricha 2 oraz konstrukcją miejskich wodociągów.

Zaprojektował liczne budynki w stylu modernizmu na terenie Rygi - głównie przy ulicach Skolas, Elizabetes, Ganu, Kaleju, Dzirnavu, Marstalu i pl. Katedralnym, także przy ul. Alberta. W 1901 według jego projektu powstała synagoga miejska, a pięć lat później żydowska szkoła zawodowa przy ul. Abrene 2.

W czasie I wojny światowej przebywał w Moskwie, gdzie obok pracy w zawodzie wziął udział w dyskusjach lokalnej społeczności na temat przesiedlenia do Palestyny. Po rewolucji październikowej powrócił na Łotwę, gdzie udzielał się w licznych organizacjach społecznych oraz żydowskiej społeczności miasta.

Zginął tragicznie w początkach okupacji niemieckiej Rygi.

Zobacz też

• Michaił Eisenstein

Bibliografia

• Krastiņš J., "Pauls Mandelštams", Ryga 1997
• Smirin G., "Outstanding Jewish personalities in Latvia", Ryga 2003
• Крастиньш Я. А., "Стиль модерн в архитектуре Риги", Ryga 1998