Abzah lehçesi (Adigece абдзэхабзэ), Türkiye başta olmak üzere diasporada ve Rusya'da yaşayan Abzahlar tarafından konuşulan Çerkes dillerinden Adigecenin bir lehçesidir. Kafkasya’da Abzah lehçesi konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.

Dilbilgisi

Diğer lehçelerde, fiil şahıs ekleri kabaca nesne-özne-kökü şeklinde sıralanırken Abzehçe'de durum tam tersi şekilde, özne-nesne-kök şeklindedir.

Literatür dilindeki -зэ (-ken) eki Abzehçe'de şu formlarda bulunabilir: -уэ, -зэ, -гозэ, -горэ, -гозэрэ, -рэ (тхэ-уэ, тхэ-зэ, тхэ-гозэ, тхэ- гозэрэ, тхэ-рэ).

Örnek:

Çocuk şarkı söylerken geçti.
Ӏьалэр орэд къыӀозэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀогозэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀогорэ блэӀьыгъ.
Ӏьалэр орэд къыӀогозэрэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀорэ блэӀьыгъ.

Standart Adigecedeki 'ч' [t͡ʃ] ve 'чъ' [t͡ɕ] sesleri Abzehçe'de yerini 'щ' [ɕ] ve 'ш' [ɕ] seslerine bırakır.

Standart Adigecedeki 'кӏ' [t͡ʃʼ] ve 'чӏ' [t͡ʂʼ] sesleri Abzah lehçesinde 'ӏь' [ʔʲ] ya da 'щӏ' [ɕʼ] olur.

Örnek metin

Нарт Саусырыкъорэ Иныжъымрэ

Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.

— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи, Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.

Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.

Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.

— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.

Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.

Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.

Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.

— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.

— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.

Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.

Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.

Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.

— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Тыдэ укъикӏирэ?

— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.

— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.

— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.

Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.

— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.

— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.

Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.

— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.

— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.

Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.

— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?

— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.

— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.

— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.

Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.

— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.

— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.

Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.

Kaynakça

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Sınıflandırma

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue [1]3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

Çeçencenin birkaç lehçesi vardır:

• Ploskost
• İtumkala (Șatoy)
• Melhin
• Kist
• Ċ̦eberloy
• Akkin (Auh)

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşçanın yazımı içinde ortak hâle getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

1938-1992 arasında Çeçencenin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

Kaynakça

Adigece, (Çerkesçe: Адыгабзэ, Adığabze), Adığece veya Batı Çerkesçesi özegeçişli, polisentetik, eylem-son yapısında ve eylem biçimbilimi zengin ve bir Kuzeybatı Kafkas dilidir. Adigey Cumhuriyeti'nde resmî dil olarak kullanılmakta ve bunun dışında ülke dışında yaşayan Çerkesler tarafından konuşulmaktadır. Dil, Kiril alfabesini kullanır.

Günümüzde dünya yüzünde çoğunluğu Türkiye'de olmak üzere, Adigeceyi anadili olarak kullanan insan sayısı, bir milyonun üzerindedir.

İsim

İsmin durumları

Çoğulluk '-хэ' /-xa/ sonekiyle gösterilir.

• кIалэ [t͡ʃʼaːɮa] ('çocuk'), кIалэхэ [t͡ʃʼaːɮaxa] ('çocuklar') olur.
• шы [ʃə] ('at'), шыхэ [ʃəxa] ('atlar') olur.

Adigece ayrıca adları dört durumda tanımlar. Bunlar yalın, özgeçişli (ergative), araç, and evirgen'dir.

Yalın durum

- р /r/ sonekini alır. (Örnek: кIалэр [t͡ʃʼaːɮar] 'çocuk', кIалэхэр [t͡ʃʼaːɮaxar] ('çocuklar'), шыр [ʃər] 'at'). Bu durumun iki ana işlevi vardır:

• Geçişsiz fiillerin öznesini belirtir.

• Geçişli fiillerin direkt nesnesini belirtir

Ergatif durum (Eşişlevsel durum)

-м /-m/ sonekini alır. (örneğin кIалэм [t͡ʃʼaːɮam] 'çocuğun', кIалэхэмэ [t͡ʃʼaːɮaxama] 'çocukların'', шым [ʃəm] 'atın). Çoğul olduğunda -мэ (-ma) sonekini alır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:

• Geçişli fiillerin öznesini belirtir

• Geçişsiz fiillerin direkt nesnesini belirtir.

• Eylemin durumunu belirtirken, mesela konumun özelliği, eylemin züresi
  • чылэ /t͡ʃəɮa/ köy → чылэм /t͡ʃəɮam/ köyde
  • мэзахэ /mazaːxa/ karanlık (ay karanlığı) → мэзахэм /mazaːxam/ karanlıkta
  • чэщы /t͡ʃəɕə/ gece → чэщым /t͡ʃəɕəm/ geceleyin
  • пчэдыжьы /pt͡ʃadəʑə/ sabah → пчэдыжьым /pt͡ʃadəʑəm/ sabahleyin
  • зэман /zamaːn/ geçmiş zaman → зэманым /zamaːnəm/ geçmiş zamanda

Araç - yön durumu

-мкIэ /mt͡ʃʼa/ veya -кIэ /t͡ʃʼa/ eklerini alır. (örneğin кIалэмкIэ [t͡ʃʼaːɮamt͡ʃʼa] '(belirli bir) çocukla / (belirli bir) çocuğu kullanarak', кIалэкIэ [t͡ʃʼaːɮat͡ʃʼa] 'bir çocukla / bir çocuğu kullanarak', кIалэхэмкIэ [t͡ʃaːɮaxamt͡ʃʼa] '(belirli) çocuklarla / (belirli) çocukları kullanarak', кIалэхэкIэ [t͡ʃʼaːɮaxat͡ʃʼa] 'çocuklarla / çocukları kullanarak', тхалъэмкIэ [txaɬemt͡ʃʼa] '(belirli bir) kalemle / (belirli bir) kalemi kullanarak', тхалъэкIэ [txaɬet͡ʃʼa] 'kalemle / kalemi kullanarak'); Bu ek Şapsığ diyalekinde -мгьэ /mɡʲa/ veya - гьэ /ɡʲa/ ve Bjeduğ diyalektinde -мджэ /md͡ʒa/ veya -джэ /d͡ʒa/ şeklinde kullanılır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:

• Eylemin aracı veya aletini belirtirken:
  • тхалъэм /txaɬem/ kalem → тхалъэкIэ /txaɬet͡ʃʼa/ kalemle / kalemi kullanarak
  • тхалъэм /txaɬem/ kalem → тхалъэмкIэ /txaɬemt͡ʃʼa/ (belirli bir) kalemle / (belirli bir) kalemi kullanarak
  • уатэ /waːta/ çekiç → уатэкIэ /waːtat͡ʃʼa/ çekiçle / çekici kullanarak
  • уатэ /waːta/ çekiç → уатэмкIэ /waːtamt͡ʃʼa/ (belirli bir) çekiçle / (belirli bir) çekici kullanarak

• Kullanılan dili belirtmek
  • адыгэбзэ /aːdəɣabza/ Çerkesçe → адыгэбзэкIэ /aːdəɣabzat͡ʃʼa/ Çerkesçeyle
  • адыгэбзэ /aːdəɣabza/ Çerkesçe → адыгэбзэмкIэ /aːdəɣabzamt͡ʃʼa/ Çerkesçeyle.

• Hareketin yönünü belirtmek:
  • гъогу /ʁʷaɡʷ/ yol → гъогумкIэ /ʁʷaɡʷəmt͡ʃʼa/ yoldan
  • унэ /wəna/ ev → унэмкIэ /wənamt͡ʃʼa/ evden
  • хы /xə/ deniz → хымкIэ /xəmt͡ʃʼa/ denizden
  • Америкэ /aːmerika/ Amerika → АмерикэмкIэ /aːmerikamt͡ʃʼa/ Amerika'dan

Evirgen

-эу /aw/ sonekini alır. (örneğin кIалэу [t͡ʃʼaːɮaw] 'çocuk'), шэу [ʃaw] 'at'). Kfar Kama Çerkes diyalektinde -ыу /əw/ son ekini alır. Bu durumun birkaç işlevi vardır:

• Özne tarafından farklı bir kalitenin özne tarafından belirtilmesi:

• İnsanların belirli mesleklerini belirtir:

Özne ve nesne eksikliği

Günlük konuşma dilinde gergeften (sözün gelişinden) özne de nesne de düşürülebilir.

• Özne ve nesnenin ikisi de ifade edilirse:

• Direkt nesne ifade edilirse:

• Özne ifade edilirse:

• Özne ve nesnenin ikisi de ifade edilmezse:

İsim ve sıfat

Çerkesçe'de bir ismin yanına sıfat gelirse sıfat daima isimden hemen sonra gelir ve ayrıca ismin durumunu belirten sonekleri alır.

• Yalın durum

• Ergatif durum

• Araç durumu

• Evirgen durum

Bu durumda bütün cümlenin sadece bir isim ve bir sıfattan oluşur, sıfat ayrıca isimden önce de gelebilir. Bu durumda sıfat isimden sonra veya önce geldiğinde sonek almaz.

Fiillerden isim üretme

• макIо /maːkʷ'a/ - gidiyor → макIорэ /maːkʷ'ara/ - giden (kişi)
• машхэх /maːʃxax/ - yiyorlar → машхэхэрэ /maːʃxaxara/ - yiyen kişiler
• мэлэжагъ /malaʒaːʁ/ - çalıştı → мэлэжагъэ /malaʒaːʁa/ - çalışan kişi

Sıfattan isim türetme

• дахэ /daːxa/ - güzel → дахэр /daːxar/ - güzel kişi (yalın durum).
• IашIу /aːʃʷʼə/ - tatlı → IашIухэр /aːʃʷʼəxar/ - tatlı olanlar (yalın durum).
• мэзахэ /mazaːxa/ - karanlık → мэзахэм /mazaːxam/ - karanlıkta (ergatif durum).
• чъыIэ /t͡ʂəʔa/ - soğuk → чъыIэм /t͡ʂəʔam/ - soğukta (ergatif durum).

Çerkesçe'de ölçülebilir veya karşılaştırılabilir her sıfat -агъэ /-aːʁa/ soneki eklenerek isme dönüştürülebilir. Örneğin:

• дахэ /daːxa/ - güzel → дахагъэ /daːxaːʁa/ - güzellik
• кIуачIэ /kʷʼaːt͡ʃʼa/ - güçlü → кIуачIагъэ /kʷʼaːt͡ʃʼaːʁa/ - dayanıklılık
• псао /psaːwa/ - bütün, sağlam → псэуагъэ /psawaːʁa/ - sağlık durumu
• делэ /dajla/ - deli → делагъэ /dajlaːʁa/ - delilik
• псынкIэ /psənt͡ʃʼa/ - hızlı → псынкIагъэ /psənt͡ʃʼaːʁa/ - hız
• Iазэ /ʔaːza/ - yetenekli → Iэзагъэ /ʔazaːʁa/ - yetenek

Fiiller

Çerkesçe'de diğer Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi, fiil konuşmaın en çok çekim gören kısmıdır. Fiiller genellikle zaman, kişi, rakam vb ile çekimlenir.

Geçişkenlik

Fiil çekimi

Diğer örnekler :

Gövde duruşu

Örnekler:

• кIалэр щыт, пшъашъэр щыс, лIэр щылъ - Çocuk ayakta, kız oturuyor ve adam uzanıyor.
• кIалэм ицуакъо ежь щэфэ - Çocuğun ayakkabısı ona uyuyor. (щэфэ = uymak)
• кIалэм ицуакъо щэхы - Çocuk ayakkabısını çıkarıyor.

Üzerinde

Bir çatı, bir sandalye, bir dağ, bir masa veya bir yatak gibi bir şeyin üzerindeki nesneler veya onların üzerinde yapılan fiiller.

Örnekler:

• кIалэр унашъхьэм тет - Çocuk çatıda duruyor.
• дэшхынэр анэм телъ - Yiyecek masada.
• кIалэр пIэм тапкIэ - Çocuk yatakta zıplıyor.
• телевижынэр анэм тафэ - Televizyon masaya uyuyor.
• анэм кIалэр тэкIы - Çocuk masadan iniyor.

Altında

Bir ağaç, mağara veya masa gibi bir şeyin üzerindeki nesneler veya onların üzerinde yapılan fiiller.

Örneğin:

• кIалэр унэчIэгъым чIэт - Çocuk evin altında duruyor.
• машинэр гьэраджым чIэт - Araba garajda.
• кIалэр чъыгым чIэлъ, пшъашъэр чъыгым чIэс - Çocuk ağacın altında uzanıyor ve kız oturuyor.
• машинэр гьэраджым чIафэ - Araba garaja sığıyor.
• пшъашъэр гьэраджым чIахьэ - Kız garaja giriyor.
• кIалэр анэм чIэкIы - Çocuk masanın altından çıkıyor.

Arasında

İnsanlar, deniz, su, orman, mezarlık gibi diğer nesnelerin arasındaki nesneler veya bunların arasında gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр хым хэт, пшъашъэр рсым хэт - Çocuk denizde, kız suda.
• кIалэр хым хапкIэ, пшъашъэр хым хэхьэ - Çocuk denizin içinde zıplıyor, kız denize giriyor.
• кIалэр хым хаплъэ, пшъашъэр хым хэплъы - Çocuk denize bakıyor, kız denizden bakıyor.
• кIалэр мэзым хэт - Çocuk ormanda.
• кIалэр дыухэмэ яхэт - Çocuk şunların arasında.
• кIалэр дыу цIыфхэмэ яхафэ - Çocuk şu insanlara uyuyor (uyum sağlıyor).
• кIалэр хэхалъэм хэлъ - Çocuk mezarda uzanıyor.
• кIалэр къещхырэм хэкIы - Çocuk yağmurdan kaçıyor.

Bir bölgenin içinde

Birisinin bahçesi, köyü, şehri gibi bazı aralardaki nesneler veya buralarda gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр койым дэс - Çocuk köyde.
• кIалэр къалэм дэлъыщт - Çocuk kasabada kalacak.
• кIалэр сищагу дахьэ - Çocuk bahçeme giriyor.
• машинэр койым дэт - Araba köyde.
• кIалэр щагум дэкIы - Çocuk bahçeden çıkıyor.

Arkasında veya yakında veya etrafında

Bir şeyin yakınındaki nesneler veya bunların üzerinde gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр чъыгым идэжь Iут - Çocuk ağacın etrafında duruyor. (идэжь = onun yakınında).
• о Iус гьэу - Sen oraya otur.
• цIыфхэр чъыгым Iофэх - İnsanlar ağacın etrafına sığıyorlar.
• кIалэр чъыгым Iуахьэ - Çocuk ağacın yakınına gidiyor.
• кIалэр чъыгым IокIы - Çocuk ağaçtan uzaklaşıyor.

İçinde

Binalar, evler, arabalar, klozetler, kutular, odalar, roketler gibi şeylerin içindeki nesneler veya bunların üzerinde yapılan fiiller.

Örnekler:

• кIалэр унэм ис - Çocuk evin içinde oturuyor. - Çocuk evin içinde.
• тхьапэхэ машинэм илъых - Kâğıtlar arabanın içindeler.
• кIалэр унэм ехьэ - Çocuk eve giriyor.
• кIалэр унэм епкIэ - Çocuk evin içinde zıplıyor.
• цIыфхэр унэм ефэщтых - İnsanlar evin içine sığacaklar.
• кIалэр унэм екIы - Çocuk evden çıkıyor.

Asılı veya bağlı

Ağaçlar, elbiseler, kloset gibi şeyler veya kişiler üzerinde asılı duran nesneler veya bunların üzerinde gerçekleşen fiiller.

Örnekler:

• кIалэр къутамэм пыс - Çocuk dalın üzerinde oturuyor.
• мыехэр чъыгым пытых - Elmalar ağacın üzerinde (asılı).
• машинэм гъунджэхэ пытых - Arabanın (asılı olan) camları var.
• кIалэр чъыгым пэпкIэ, пшъашъэр чъыгым пэплъэ - Çocuk ağaçta zıplıyor, kız ağaca bakıyor.
• хъэзаным джанэр пылъ - Gömlek dolapta (asılı).
• кIалэм иджанэ Iашэхэ пылъых - Çocuğun gömleğinde silah var (asılı).
• кIалэр пекIы бэнанэ - Çocuk (asılı olan) muz topluyor.

Gövde üzerinde

İnsanlar, hayvanlar, bitkiler gibi birinin/bir şeyin vücuduna/gövdesine bağlı nesneler veya bunların üzerindeki eylemler.

Örnekler:

• уцым къэсхэ готых - Bitkinin dikenleri var (üzerinde).
• цум бжъэхэ готых - Öküzünboynuzları var (üzerinde).
• кIалэм Iэ гот - Çocuğun kolu var (üzerinde).
• кIалэр шым гос - Çocuk at üzerinde oturuyor.
• кIалэр шым гозы - Çocuk attan düşüyor.
• кIалэр гокIы шым - Çocuk attan iniyor.
• кIалэр цум ибжъэхэ гуекIы - Çocuk öküzün boynuzunu koparıyor.

Köşede

Örnekler:

• кIалэр удэ къот - Çocuk orada (ayakta) duruyor.
• кIалэр къурнэм къохьэ - Çocuk köşeye doğru yaklaşıyor.
• кIалэр къурнэм къот - Çocuk köşede duruyor.
• кIалэр къурнэм къокIы - Çocuk köşeden çıkıyor.

Yanında

Örnekler:

• кIалэм бгъодэт пшъашъэр - Kız çocuğun yanında (ayakta) duruyor.
• унэхэ зыбгъодэтых - Evler birbirleriyle yan yana duruyorlar.
• машинэм къыбгъодахь - Arabanın yanından gir.
• кIалэм бгъодэкI - Çocuğun yanından uzaklaş (onun vücudundan ayrıl).

Zaman

Geçmiş zaman

1. tip :

Fiillerin 1. tip geçmiş zamanını oluşturmak için -aгъ /-aːʁ/ ekleriz. Bu eylemin gerçekleştirildiğini gösterir fakat süresini veya bitirilme durumunu göstermez.

Örnekler :

• кIо /kʷʼa/ git → мэкIуагъ /makʷʼaːʁ/ gitti
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIуагъ /qakʷʼaːʁ/ geldiler
• шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхагъ /maʃxaːʁ/ yediler
• Iо /ʔʷa/ söyle → иIуагъ /jəʔʷaːʁ/ söyledi
• еплъ /japɬ/ bak → еплъэгъ /japɬaʁ/ baktı
• шхы /ʃxə/ (onu) ye → ишхэгъ /jəʃxaʁ/ (onu) yedi

2. tip :

Bu geçmiş zamanın hikâyesi veya sürekli geçmiş zamanın hikâyesidir. Bu -эгъагъ /-aʁaːʁ/ sonekiyle oluşturulur. Eylemin geçmiş belirli bir zamanda yaşanmış olduğunu gösterir.

Örnekler :

• кIо /kʷʼa/ git → мэкIогъагъ /makʷʼaʁaːʁ/ gitmişti
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIогъагъ /qakʷʼaʁaːʁ/ gelmişti
• шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхэгъагъ /maʃxaʁaːʁ/ yemişti
• Iо /ʔʷa/ söyle → иIогъагъ /jəʔʷaʁaːʁ/ söylemişti
• еплъ /japɬ/ bak → еплъыгъагъ /japɬəʁaːʁ/ bakmıştı
• шхы /ʃxə/ ye → ишхыгъагъ /jəʃxəʁaːʁ/ yemişti

Geniş zaman

Örneğin:

• кIо /kʷʼa/ git → макIо /makʷʼa/ gidiyor
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къакIо /qakʷʼa/ geliyor
• шхэ /ʃxa/ ye! → машхэ /maʃxaʁ/ yiyiyor
• Iо /ʔʷa/ söyle → еIо /jəʔʷa/ söylüyor
• еплъ /japɬ/ bak → еплъы /japɬə/ bakıyor
• шхы /ʃxə/ (onu) ye → ешхы /jəʃxə/ (onu) yiyiyor

Gelecek zaman

Gelecek zaman genellikle ~(э)щт /(a)ɕt/ ekiyle oluşturulur. Bjeduğ, Şapsığ ve Nathuay gibi bazı diyalektlerde ise ~(э)т /(a)t/ olarak kısaltılmış olarak kullanılır.

Örnekler :

• кIо /kʷʼa/ git → мэкIощт /makʷʼaɕt/ gidecek
• къакIу /qaːkʷʼ/ gel → къэкIощт /qakʷʼaɕt/ gelecek
• шхэ /ʃxa/ ye! → мэшхэщт /maʃxaɕt/ yiyecek
• Iо /ʔʷa/ söyle → иIощт /jəʔʷaɕt/ söyleyecek
• еплъ /japɬ/ bak → еплъыщт /japɬəɕt/ bakacak
• шхы /ʃxə/ ye (onu) → ишхыщт /jəʃxəaɕt/ (onu) yiyecek

Zaman örnekleri

Sayılar

• Sıfırdan ona kadar olan sayılar özel kelimelerdir.

0 зиI [ziʔ]

1 зы [zə] 

2 тIу [tʷʼə] 

3 щы [ɕə] 

4 плIы [pɬʼə] 

5 тфы [tfə] 

6 хы [xə] 

7 блы [blə]  veya [bɮə] 

8 и [jə] 

9 бгъу [bʁʷə] 

10 пшIы [pʃʼə] 

• Onbirden ondokuza kadar olan sayılar "on" kelimesinden sonra кIу ([kʷʼə]) eki ve birim sayıyla oluşturulur:

11 пшIыкIуз [pʃʼəkʷʼəz] 

12 пшIыкIутIу [pʃʼəkʷʼətʷʼ] 

13 пшIыкIущ [pʃʼəkʷʼəɕ] 

14 пшIыкIуплI [pʃʼəkʷʼəpɬʼ] 

15 пшIыкIутф [pʃʼəkʷʼətf] 

16 пшIыкIух [pʃʼəkʷʼəx] 

17 пшIыкIубл [pʃʼəkʷʼəbl] 

18 пшIыкIуй [pʃʼəkʷʼəj] 

19 пшIыкIубгъу [pʃʼəkʷʼəbʁʷ] 

• Onun katlarında kırktan sonra elli hariç "yirmilik sayı sistemi" ile oluşturulur:

20 тIокIы [tʷʼat͡ʃə] (20)

21 тIокIырэ зырэ [tʷʼat͡ʃəra zəra] (20 ve 1)

22 тIокIырэ тIурэ [tʷʼat͡ʃəra tʷʼəra] (20 ve 2)

23 тIокIырэ щырэ [tʷʼat͡ʃəra ɕəra] (20 ve 3)

...

30 щэкIы [ɕat͡ʃə] (30)

31 щэкIырэ зырэ [ɕat͡ʃə zəra] (30 ve 1)

32 щэкIырэ тIурэ [ɕat͡ʃə tʷʼəra] (30 ve 2)

...

40 тIокIитIу [tʷʼat͡ʃitʷʼ] (20 × 2)

41 тIокIитIурэ зырэ [tʷʼat͡ʃitʷʼəra zəra] (20 × 2 ve 1)

42 тIокIитIурэ тIурэ [tʷʼat͡ʃitʷʼəra tʷʼəra] (20 × 2 ve 2)

...

50 шъэныкъо [ʂanəqʷa] (yarım-yüz)

51 шъэныкъорэ зырэ [ʂanəqʷara zəra] (yarım-yüz ve 1)

52 шъэныкъорэ тIурэ [ʂanəqʷara tʷʼəra] (half-hundred ve 2)

...

60 тIокIищ [tʷʼat͡ʃiɕ] (20 × 3)

61 тIокIищырэ зырэ [tʷʼat͡ʃiɕəra zəra] (20 × 3 ve 1)

62 тIокIищырэ тIурэ [tʷʼat͡ʃiɕəra tʷʼəra] (20 × 3 ve 2)

...

70 тIокIищырэ пшIырэ [tʷʼat͡ʃiɕra pʃʼəra] (20 × 3 ve 10)

71 тIокIищырэ пшIыкIузырэ [tʷʼat͡ʃiɕra pʃʼəkʷʼəzəra] (20 × 3 ve 11)

72 тIокIищырэ пшIыкIутIурэ [tʷʼat͡ʃiɕra pʃʼəkʷʼətʷʼəra] (20 × 3 ve 12)

...

80 тIокIиплI [tʷʼat͡ʃipɬʼ] (20 × 4)

81 тIокIиплIырэ зырэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra zəra] (20 × 4 ve 1)

82 тIокIиплIырэ тIурэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra tʷʼəra] (20 × 4 ve 2)

...

90 тIокIиплIырэ пшIырэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra pʃʼəra] (20 × 4 ve 10)

91 тIокIиплIырэ пшIыкIузырэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra pʃʼəkʷʼəzəra] (20 × 4 ve 11)

91 тIокIиплIырэ пшIыкIутIурэ [tʷʼat͡ʃipɬʼəra pʃʼəkʷʼətʷʼəra] (20 × 4 ve 12)

• Yüzlükler kelime kökünü takiben (шъ (ʂ)) -и- (-i-) eki ve sonrasında çarpan sayı köküyle oluşturulur.

100 шъэ (ʂa)

101 шъэрэ зырэ (ʂara zəra) (100 ve 1)

110 шъэрэ пшIырэ (ʂara pʃʼəra) (100 ve 10)

200 шъитIу (ʂitʷʼ) (100 × 2)

201 шъитIурэ зырэ (ʂitʷʼəra zəra) (200 × 2 ve 1)

300 шъищ (ʂiɕ) (100 × 3)

400 шъиплI (ʂipɬʼ) (100 × 4)

500 шъитф (ʂitf) (100 × 5)

600 шъих (ʂix) (100 × 6)

700 шъибл (ʂibl) (100 × 7)

800 шъий (ʂij) (100 × 8)

900 шъибгъу (ʂibʁʷ) (100 × 9)

• Bin мин (min)'dir. Binler kelime kökünü takiben (мин (məjn)) -и- (-i-) eki ve çarpan sayı köküyle oluşturulur.

1000 мин (min)

1001 минрэ зырэ (minra zəra) (1000 ve 1)

1010 минрэ пшIырэ (minra pʃʼəra) (1000 ve 10)

1100 минрэ шъэрэ (minra ʂara) (1000 ve 100)

2000 минитIу (minitʷʼ) (1000 × 2)

3000 минищ (miniɕ) (1000 × 3)

4000 миниплI (minipɬʼ) (1000 × 4)

5000 минитф (minitf) (1000 × 5)

6000 миних (minix) (1000 × 6)

7000 минибл (minibl) (1000 × 7)

8000 миний (minij) (1000 × 8)

9000 минибгъу (minibʁʷ) (1000 × 9)

10000 минипшI (minipʃʼ) (1000 × 10)

11000 минипшIыкIуз (minipʃʼəkʷʼəz) (1000 × 11)

12000 минипшIыкIутIу (minipʃʼəkʷʼətʷʼ) (1000 × 12)

20000 минитIокIы (minitʷʼat͡ʃə) (1000 × 20)

100000 минишъэ (miniʂa) (1000 × 100)

200000 минишъитIу (miniʂitʷʼ) (1000 × 200)

Oluşturulduğunda yüz kelimesi varsa onluk ve birim kelimeleriyle -рэ (-ra) sonekini alır.

Örneğin:

шъэрэ зырэ (ʂara zəra) [101], шъэрэ тIурэ (ʂara tʷʼəra) [102], шъэрэ пшIыкIузырэ (pʃʼəkʷʼətʷʼəra) [111], шъитIурэ щэкIырэ плIырэ (ʂitʷʼəra ɕat͡ʃəra pɬʼəra) [234]).

• Bin мин (min)'dir. Diğer binler -и- (-i-) ekiyle ve çarpan birim köküyle oluşturulur: минитIу (minitʷʼə) [2,000], минищ (miniɕ) [3,000]… минищ шъэ (miniɕ ʂa) [3,100], минищ шъитIу (miniɕ ʂitʷʼə) [3,200], миниплI (minipɬʼ) [4,000], миниплIы шъэ (minipɬʼəra ʂa) [4,100], минишъиплIтIу (miniʂipɬʼətʷʼ) [4,200], минишъиплIщ (miniʂipɬʼəɕ) [4,300], минитфы шъэ (minitfə ʂa) [5,100], минишъитфтIу (miniʂitfətʷʼ) [5,200]... İsmin belirli bir miktarı olduğunda, isim -и (-i) eki ve çarpan sayı kökünü alır. Örneğin:

Зы кIалэ - Bir çocuk (zə t͡ʃaːla), КIалитIу - iki çocuk (t͡ʃaːlitʷʼ), КIалиплI -

dört çocuk (t͡ʃaːlipɬʼ), КIалишъэ - 100 çocuk (t͡ʃaːliʂa), Зы мафэ - bir gün (zə maːfa),

МафитIу - iki gün (maːfitʷʼ), Мафищы (мафищ) - üç gün (maːfiɕ).

Sıra sayıları

• апэрэ/япэрэ (aːpara/jaːpara) - ilk hariç sıra sayıları я- (jaː-) öneki ve –нэрэ (-nara) sonekiyle oluşturulur. Örneğin: ятIунэрэ (jaːtʷʼənara) - ikinci, ящынэрэ (jaːɕənara) - üçüncü, яплIынэрэ (jaːpɬʼənara) - dördüncü.

birinci - япэрэ [jːpara]

ikinci - ятIунэрэ [jaːtʷʼənara]

üçüncü - ящынэрэ [jaːɕənara]

dördüncü - яплIынэрэ [jaːpɬʼənara]

beşinci - ятфынэрэ [jaːtfənara]

altıncı - яхынэрэ [jaːxənara]

yedinci - яблынэрэ [jaːblənara]

sekizinci - яинэрэ [jaːjənara]

dokuzuncu - ябгъунэрэ [jaːbʁʷənara]

onuncu - япшIынэрэ [jaːpʃʼənara]

onbirinci - япшIыкIузынэрэ [jaːpʃʼəkʷʼəzənara]

onikinci - япшIыкIутIунэрэ [jaːpʃʼəkʷʼətʷʼənara]

yirminci - ятIокIынэрэ [jaːtʷʼat͡ʃənara]

yüzüncü - яшъэнэрэ [jaːʂanara]

Япэрэ мафэ - birinci gün (jaːpara maːfa), ЯтIонэрэ мафэ - ikinci gün (jaːtʷʼənara maːfa), ЯтIонэрэ цуакъо - ikinci ayakkabı (jaːpara t͡ʃʷaːqʷa), Яхэнэрэ классым щэгъэжьагъу тутын сешъо~Altıncı sınıftan beri sigara içiyorum.

Ayrık sayılar

• Sayının ~ы (~ə) son sesli harfi ~эрэ (~ara) olur:

О плIэрэ къосIогъах - Sana zaten dört kere söyledim.

• Sayı ayrıca paylaşımın ölçüsün tanımlar: "Bir" ve "iki" sayıları псау (psaw) (tüm), ренэ (pena) (tüm, süreyle/zamanla alakalı), ныкъо (nəqʷa) (yarım) kelimeleriyle oluşturulur.
• Kesirli sayılar sayma sayılarına -(а)нэ /aːna/ anlambirimi eklenerek oluşturulur:

щы /ɕə/ "üç" - щанэ /ɕaːna/ "üçte biri", плIы /pɬʼə/ "dört" - плIанэ /pɬʼaːna/ "dörtte biri", хы "altı" - ханэ

/xaːna/ "altıda biri" diye devame ediyor. cümle içinde kullanırsak:

ЧIыгоу къытатыгъэм изыщанэ картоф хэдгъэтIысхьа́гъ "Tahsis edilmiş olan arazinin üçte birine patates ektik", Хатэм изыщанэ помидор хэдгъэтIыцсхагъ - "Sebze tarlasının üçte birine domates ektik", Ахщэ къыратыгъэм ыпIланэ чыфэ ритыгъ – "O paranın dörtte birini borç olarak verdi."

harım (1÷2) - ныкъо [nəqʷa]

üçte biri (1÷3) - щанэ [ɕaːna]

üçte ikisi (2÷3) - щанитIу [ɕaːnitʷʼ] (1÷3 × 2)

dörtte biri (1÷4) - плIанэ [pɬʼaːna]

dörtte ikisi (2÷4) - плIанитIу [pɬʼaːnitʷʼ] (1÷4 × 2)

dörtte üçü (3÷4) - плIанищ [pɬʼaːniɕ] (1÷4 × 3)

beşte biri (1÷5) - тфанэ [tfaːna]

altıda biri (1÷6) - ханэ [xaːna]

yedide biri (1÷7) - бланэ [blaːna]

yedide biri (1÷8) - янэ [jaːna]

dokuzda biri (1÷9) - бгъуанэ [bʁʷaːna]

onda biri (1÷10) - пшIанэ [pʃʼaːna]

onbirde biri (1÷11) - пшIыкIузанэ [pʃʼəkʷʼəzaːna]

onikide biri (1÷12) - пшIыкIутIуанэ [pʃʼəkʷʼətʷʼaːna]

yirmide biri (1÷20) - тIокIанэ [tʷʼat͡ʃaːna]

yüzde biri (1÷100) - шъанэ [ʂaːna]

• Üleştrme sayıları -ры /-rə/ anlambiriminin yardımıyla uygun sayma sayısının tekrarı sonucu elde edilir: зырыз /zərəz/ "birer", тIурытIу /tʷʼərətʷʼ/ "ikişer", щырыщ /ɕərəɕ/ "üçer", плIырыплI /pɬʼərəplʼ/ "dörder", тфырытф /tfərətf/ "beşer" diye devam ediyor. Cümle içinde örneklersek: ЕджакIохэр экзаменым тIурытIоу чIахьэщтыгъэх "Öğrenciler sınava ikişer ikişer girdiler".
• Sayılardan ikileme ana yapıcı sayının genellikle зы "one" olduğu üç sayma sayısının birleştirilmesiyle oluşturulur.

Örneğin:

зыхыбл /zəxəbl/ зы-хы-бл "altı yedi kadar", зытIущ /zətʷʼəɕ/ зы-тIу-щ "iki üç kadar" . Cümle içinde: Непэ садэжь нэбгырэ зытIущ къыIухьагъ "Bugün iki üç kadar kişi bana geldi.".

Kaynakça

Konuyla ilgili yayınlar

• Аркадьев, П. М.; Ландер, Ю. А.; Летучий, А. Б.; Сумбатова, Н. Р.; Тестелец, Я. Г. Введение. Основные сведения об адыгейском языке в кн.: "Аспекты полисинтетизма: очерки по грамматике адыгейского языка" под ред.: П. М. Аркадьев, А. Б. Летучий, Н. Р. Сумбатова, Я. Г. Тестелец. Москва: РГГУ, 2009 (Arkadiev, P. M.; Lander, Yu. A.; Letuchiy, A. B.; Sumbatova, N. R.; Testelets, Ya. G. Introduction. Basic information about Adyghe language in "Aspects of polysyntheticity: studies on Adyghe grammar" edited by: P. M. Arkadiev, A. B. Letuchiy, N. R. Sumbatova, Ya. G. Testelets. Moscow, RGGU, 2009) (Rusça) ISBN 978-5-7281-1075-0
• Ranko Matasović,A SHORT GRAMMAR OF EAST CIRCASSIAN (KABARDIAN): [1] 12 Temmuz 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

Dış bağlantılar

• Adigece Dilbilgisi - Giriş Çerkesçe öğrenmek için faydalı bir site
• Adigece Dilbilgisi - Ayrıntılı (Rusça)
• Adigece Dilbilgisi - Çevrimiçi Adigece dersleri 28 Aralık 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Adigece dilbilgisi öğrenimi