Karol de Bourbon-Vendôme, znany jako kardynał de Bourbon (ur. 22 września albo 22 grudnia 1523 w La Ferté-sous-Jouarre, zm. 9 maja 1590 w Fontenay-le-Comte) – francuski kardynał, kandydat Ligi Katolickiej do tronu francuskiego po śmierci Henryka III.

Życiorys

Urodził się 22 września albo 22 grudnia 1523 roku w La Ferté-sous-Jouarre, jako syn Karola IV de Bourbon-Vendôme i Françoise d'Alençon (jego braćmi byli m.in.: Antoni i Ludwik). W czasach kiedy był klerykiem w Meaux, został ojcem Nicolasa Poulaina. 5 lipca 1540 roku został wybrany biskupem Nevers, a cztery lata później – Saintes. W 1546 roku zrezygnował z tej pierwszej diecezji. 9 stycznia 1548 roku został kreowany kardynałem diakonem i otrzymał diakonię San Sisto. Dwa lata później zrezygnował z drugiej diecezji i został arcybiskupem Rouen. Pełnił również funkcję administratora apostolskiego Carcassonne (1550–1553, 1565–1567) i Beauvais (1569–1575). W 1565 roku został legatem w Awinionie. W 1588 roku, podczas zgromadzenia Stanów Generalnych, Henryk III nakazał aresztowanie kardynała, będąc przekonanym że przyłączył się do Ligi Katolickiej. Po zabójstwie króla, Charles de Mayenne ogłosił Bourbon-Vendôme królem, który ma przyjąć imię Karol X. Był to jedyny sposób by Lotaryńczycy mogli znaleźć własnego kandydata do tronu, gdyż kandydatura Henryka IV była wykluczona, z uwagi na jego wiarę protestancką. 5 marca 1590 roku Parlament uznał kardynała za prawowitego króla Francji. Liga Katolicka rozpoczęła bić monety z wizerunkiem nowego władcy, a niektórzy jej członkowie twierdzili, że należy zwrócić się o papieską dyspensę, by Bourbon-Vendôme mógł poślubić wdowę po hrabim Guise. Kardynał cały czas przebywał w więzieniu i nie przychylał się do planów, jakie były wobec niego snute – dlatego też wysłał list do Henryka IV, uznając go za swojego króla. Zmarł 9 maja 1590 roku w Fontenay-le-Comte. Cztery lata po jego śmierci Parlament wydał kolejny wyrok, nakazujący wymazanie imienia Karola X ze wszystkich dokumentów.

Przypisy

Antoni de Bourbon-Vendôme, fr. Antoine de Bourbon, duc de Vendôme (ur. 22 kwietnia 1518, zm. 17 listopada 1562) – głowa rodu Burbonów w latach 1537–1562, król Nawarry w latach 1555–1562.

Urodził się w La Fère, w Pikardii (Francja), jako najstarszy syn Karola IV, księcia Vendôme (1489–1537), i jego żony Franciszki d’Alençon (zm. 1550). Jego młodszym bratem był Ludwik I, książę Condé i Karol, arcybiskup Rouen i kardynał.

20 października 1548, w Moulins poślubił Joannę d’Albret, córkę króla Henryka II d’Albret i królowej Małgorzaty d’Angoulême. W 1555 zmarł teść Antoniego i Joanna została królową Nawarry, a Antoni przez to małżeństwo został nie tylko królem, lecz także hrabią Foix, Bigorre, Armagnac i Périgord oraz wicehrabią Béarn. Królestwo Nawarry od 1512 było okupowane przez Hiszpanię, a Antoni próbował uzyskać niepodległość dla Nawarry. Był gotowy do poświęcenia wszystkiego, aby osiągnąć swój cel. Nie był człowiekiem religijnym i zmieniał wyznanie kilka razy. Jego nawrócenie się na katolicyzm poróżniło go z żoną. Antoni miał też romans z Louise de la Béraudièrede l’Isle Rouhet (1530–po 1586), nazywaną la belle Rouhet, z którą miał syna:

• Karola III, arcybiskupa Rouen (1554–1610).

Brat Antoniego – Ludwik był przywódcą partii hugenotów (francuskich protestantów) i większość swojego życia spędził walcząc z królem Francji. Katarzyna Medycejska, królowa-regentka podczas małoletności króla Karola IX w 1561 nadała Antoniemu tytuł naczelnego generała Francji. Wtedy w 1562 jego żona pozwoliła Hugenotom przejąć kaplicę Vendôme i kościoły w mieście. Antoni zagroził, że odeśle ją do zakonu, a ona skryła się w Béarn.

Antoni był próżny i miał chwiejny charakter. Często rozczarowywał swoich zwolenników, był manipulowany przez swoich zwierzchników i wykorzystywany przez doradców. Poprowadził oblężenie Rouen i został tam śmiertelnie ranny 3 lub 13 listopada 1562. Zmarł kilka dni później w Les Andelys, Eure.

Potomstwo

• Henryk de Bourbon, książę Beaumont (1551–1553),
• Henryk IV, król Francji (1553–1610),
• Ludwik de Bourbon, hrabia Marle (1555–1557),
• Magdalena de Bourbon (1556),
• Katarzyna (1559–1604), żona Henryka I, księcia Lotaryngii.

Henryk IV Wielki (ur. 13 grudnia 1553 w Pau w Nawarze, zm. 14 maja 1610 w Paryżu) – król Nawarry od 1572 (jako Henryk III) i Francji od 1589 r., pierwszy z dynastii Burbonów, najmłodszej gałęzi Kapetyngów.

Pochodzenie i dzieciństwo

Ze strony ojca pochodził z rodu Burbonów, bocznej linii dynastii Kapetyngów, a ze strony matki z rodu Albretów. Był też spokrewniony z Walezjuszami – jego babka po kądzieli, Małgorzata d’Angoulême, była siostrą francuskiego króla Franciszka I. Henryk przyszedł na świat jako drugie z pięciorga dzieci Antoniego de Bourbon, księcia Vendôme, i Joanny d’Albret, córki Henryka d’Albret, króla Nawarry. Najstarszy syn Antoniego i Joanny, również Henryk, zmarł przed narodzinami swojego młodszego brata. Młodszym rodzeństwem Henryka IV byli Ludwik Karol hrabia de Marle, Magdalena i Katarzyna.

Henryk IV urodził się na zamku w Pau w Górnej Nawarze. Został ochrzczony w marcu 1554, a jego rodzicami chrzestnymi byli dziad po kądzieli, Henryk d’Albret, i stryj, kardynał Karol de Bourbon. Jako noworodek Henryk otrzymał tytuły diuka de Beaumont i księcia de Vianne. W maju 1555 zmarł Henryk d’Albret i królestwo Nawarry przypadło jego córce i zięciowi – w ten sposób Henryk IV został następcą tronu Nawarry. Otrzymał przy okazji tytuł księcia Bearnu. Guwernantką Henryka została Zuzanna de Miossens; wczesne dzieciństwo spędził na należącym do Miossensów zamku Coarraze.

W lutym 1557 w Paryżu został przedstawiony królowi Francji Henrykowi II. Ten żartował, że w małym Henryku widziałby swojego zięcia – w tym czasie jedyną wolną córką francuskiego króla była Małgorzata de Valois. Gdy w 1558 roku Antoni de Bourbon ze swoją żoną Joanną udali się do Paryża na ślub delfina Franciszka i szkockiej królowej Marii Stuart, regentem Nawarry został czteroletni syn Henryk. W grudniu 1559 towarzyszył ojcu, który odprowadzał do Hiszpanii królewnę Elżbietę de Valois, narzeczoną króla Filipa II Habsburga.

W sierpniu 1561 roku wraz z matką i siostrą przybył na dwór królewski do Paryża. W tym czasie stosunki pomiędzy rodzicami Henryka uległy pogorszeniu – 25 grudnia 1560 Joanna oficjalnie przeszła na kalwinizm, z kolei Antoni ostatecznie opowiedział się po stronie religii rzymskokatolickiej. Dodatkowo de Bourbon zdradzał żonę. Henryk wychowywany na gorliwego kalwinistę, razem z m.in. królem Karolem IX, jego braćmi Henrykiem i Franciszkiem urządzał „antypapistowskie” maskarady. W marcu 1562 Antoni de Bourbon zmusił żonę do wyjazdu ze stolicy, pozostawiając syna przy sobie. Pod wpływem ojca w czerwcu 1562 Henryk publicznie zadeklarował się jako katolik. Antoni de Bourbon zmarł 17 listopada 1562 roku, jednak jego syn dalej pozostawał na paryskim dworze. Henryk, po ojcu, został tytularnym gubernatorem Gujenny.

Preceptorem Henryka był de La Gaucherie, protegowany Teodora Bezy, kalwinista. Wiosną 1562 został zastąpiony przez katolika Jana De Losses. Po śmierci Antoniego de Bourbon, francuska królowa-matka Katarzyna Medycejska, licząca się w tej kwestii ze zdaniem Joanny d’Albret, zmieniła preceptora. Został nim ponownie La Gaucherie, którego pomocnikiem był pastor Wiktor Palma-Cayet. Henryk posiadł znajomość łaciny. Z kolei jego ulubioną książką był romans rycerski Amadis. Od końca 1562 do początku 1564 uczył się w Kolegium Nawarskim na Wzgórzu Świętej Genowefy w Paryżu. Następnie towarzyszył królowi Karolowi IX i jego matce Katarzynie Medycejskiej w ponad dwuletniej podróży po Francji. W połowie października 1564 roku w Salon-de-Provence dwór odwiedził Nostradamus, który przepowiedział Henrykowi IV, że zostanie królem Francji i Nawarry. W 1565 Henryk został na kilka miesięcy wysłany na dwór matki. Joanna przydzieliła synowi nowego nauczyciela, Morelly de Villiers. W grudniu 1565 Henryk dołączył do dworu królewskiego, z którym w 1566 dotarł do Paryża.

W styczniu 1567 Joanna uzyskała zgodę Katarzyny na to, żeby zabrać syna do dawnych posiadłości Antoniego de Bourbon w północnej Francji. Następnie, wbrew ustaleniom, Joanna z synem nie wróciła na dwór, lecz udała się do Bearn. W 1568 Henryk nominalnie stał na czele sił nawarskich, walczących z tamtejszymi katolickimi buntownikami. Faktycznym dowódcą był Antoni de Gramont. Nie doszło nawet do bitwy, buntownicy się rozpierzchli, a Henryk złożył zapewnienie, że tolerancja religijna nadal będzie respektowana w Nawarze. Latem 1568 Henryk znalazł się na liście protestantów, którzy na polecenie Katarzyny Medycejskiej mieli zostać doprowadzeni na dwór królewski. Liderzy protestantów razem z Henrykiem schronili się w La Rochelle. Jesienią 1568 Henryk wyruszył na wojnę (trzecia wojna religijna we Francji); matka powierzyła go opiece admirała Kacpra de Coligny. Po śmierci Ludwika de Condé w bitwie pod Jarnac w marcu 1569 Joanna d’Albret ogłosiła dowódcami armii kalwińskiej Henryka IV i jego stryjecznego brata Henryka de Condé. Faktycznym wodzem pozostał Coligny.

Król Nawarry

3 października 1569 brał udział w przegranej bitwie pod Moncontour. Rok później dowodził udaną szarżą wojsk protestanckich pod Arna-le-Duc. Wojnę zakończył układ z Saint-Germain-en-Laye, zawarty w lipcu 1570; w poufnych klauzulach wspominano o planie zaślubin Henryka z Małgorzatą de Valois. Po zakończeniu wojny Henryk z matką i siostrą udał się do Bearnu. Przez cały rok 1571 Joanna d’Albret i Katarzyna Medycejska prowadziły negocjacje w sprawie ślubu swoich dzieci. W styczniu 1572 Joanna udała się w tym celu do Paryża; Henryk pozostał w Bearnie. W kwietniu 1572 podpisano kontrakt ślubny. 23 maja 1572 Henryk opuścił Bearn i odbył trwającą aż półtora miesiąca podróż do Paryża; według legendy długi pobyt w zamku w Nérac spowodowany był romansem z piękną córką ogrodnika.

Zanim dotarł do Paryża, 9 czerwca 1572 zmarła jego matka. Henryk odziedziczył po niej królestwo Nawarry. Do stolicy dotarł 8 lipca. Datę ślubu odwlekano ze względu na brak dyspensy papieskiej, ostatecznie ze względu na zwłokę papieża problem zignorowano. Zaręczyny odbyły się 17 sierpnia, ślub – 18 sierpnia. Małżeństwa Małgorzacie i Henrykowi udzielił stryj pana młodego – kardynał Karol de Bourbon, którego okłamano, że dyspensa jest w drodze. Na pytanie, czy chce wyjść za mąż za Henryka, Małgorzata milczała, w związku z czym jej brat nachylił jej głowę, co potraktowano jako zgodę. Przez całą ceremonię Henryk IV jako kalwinista stał z nakrytą głową. Już po zakończeniu uroczystości weselnych, w nocy z 23 na 24 sierpnia 1572, doszło do rzezi hugenockiej szlachty, przybyłej na ślub Małgorzaty i Henryka. Sam Henryk nie znalazł się na liście proskrypcyjnej; razem ze swoim bratem stryjecznym Henrykiem de Condé został zamknięty w gabinecie króla Karola IX.

We wrześniu 1572 Henryk został zmuszony do przyjęcia wiary katolickiej. Razem z wojskami króla brał udział w oblężeniu La Rochelle w czasie wojen religijnych, zakończonych zawarciem pokoju roszelskiego w lipcu 1573. Henryk był w praktyce zakładnikiem na dworze królewskim. Wspólnie z najmłodszym bratem króla Karola IX, Franciszkiem Herkulesem d’Alencon, bezskutecznie planowali ucieczkę. Zbiegł z początkiem lutego 1576, nie wracając z polowania. Historycy uważają, że ucieczkę ułatwiła mu Katarzyna Medycejska, licząc na pogłębienie się w obozie protestanckim sporów o przywództwo.

Na mocy pokoju z Beaulieu, kończącego piątą wojnę religijną, w maju 1576 Henryk został gubernatorem Gujenny. Miesiąc później ponownie przeszedł na kalwinizm. Gdy doszło pod koniec 1576 do wznowienia działań wojennych, Henryk nie angażował się w nie za bardzo. W sierpniu 1577, kiedy rozpoczęto rozmowy pokojowe, zwrócili się do niego król Henryk III i jego matka Katarzyna Medycejska. Król Nawarry jako reprezentant hugenotów razem z Ludwikiem diukiem de Montpensier reprezentującym katolików wynegocjowali pokój w Bergerac. Jako gubernator Gujenny zajął się wyciąganiem prowincji z ekonomicznego kryzysu. Wydane przez niego rozporządzenie z Agen przewidywało m.in. kary dla zbrojnych band. Doszło również w tamtym czasie do nieudanego zamachu na jego życie, o który obwiniał markiza de Villars, wicegubernatora przysłanego przez Henryka III. W Bearnie regentką w imieniu Henryka została jego młodsza siostra, Katarzyna de Bourbon.

Henryk starał się o przyjazd żony, przebywającej na królewskim dworze. Henryk III odmawiał wydania zgody na wyjazd siostry do sierpnia 1578. Od połączenia małżonków ich stosunki układały się poprawnie, chociaż oboje nie dochowywali sobie wierności. W 1580 przystąpił do siódmej wojny religijnej. Występował jako obrońca monarchicznego porządku i przeciwnik tych, którzy łamią królewskie edykty – głównym wrogiem Henryka był wicegubernator Armand de Gontaut, baron de Biron. 1 czerwca 1580 zdobył Cahors. 26 listopada 1580 w Fleix podpisano pokój – Biron został odwołany, a Cahors zwrócone katolikom. Przeciwko warunkom protestował Henryk de Condé. Henryk Burbon odwołał się do zgromadzenia kościołów reformowanych Francji, które odbyło się w Montauban w kwietniu 1581. Przyznało ono rację królowi Nawarry i jednocześnie wybrało go generalnym protektorem kościołów reformowanych.

Jako generalny protektor kościołów reformowanych podjął ożywioną działalność dyplomatyczną. Za dyplomację u Henryka IV odpowiedzialni byli Filip Duplesis-Mornay i Franciszek de Ségur-Pardaillan. W 1582 Filip II Habsburg bezskutecznie próbował namówić Henryka do wsparcia planów hiszpańskiej inwazji na południową Francję. W marcu 1582, za zgodą Henryka, Małgorzata na zaproszenie matki opuściła dwór męża i wróciła do stolicy. Wypędzona z dworu przez brata w sierpniu 1583, ponownie wróciła do męża w kwietniu 1584.

11 czerwca 1584, po śmierci Franciszka d’Anjou, Henryk został – zgodnie z prawem salickim – oficjalnym następcą Henryka III. Rozpoczęły się pertraktacje na temat zmiany wyznania przez króla Nawarry. Prawa tego ostatniego kwestionował jego stryj, kardynał Karol de Bourbon, popierany przez Święta Ligę. We wrześniu 1584 papież Sykstus V ogłosił Henryka wrogiem Świętej Wiary i pozbawił go królestwa Nawarry – papieska decyzja nie wywołała większej reakcji ze strony Francuzów. W 1585 rozpoczęła się ósma wojna religijna. Na przełomie 1586 i 1587 Henryk prowadził bezowocne negocjacje pokojowe ze swoją teściową Katarzyną Medycejską. 20 października 1587 pod Coutras rozbił silną armię katolicką, dowodzoną przez Anne’a diuka de Joyeuse, który poległ w bitwie. Henryk przełamał tym samym ćwierćwiekową tradycję przegrywania wielkich bitew przez francuskich hugenotów. Latem 1588 Henryk III, ulegając żądaniom Gwizjuszy i Świętej Ligi, ogłosił, że Henryk Burbon został pozbawiony sukcesji do tronu i uznał kardynała Karola de Bourbon za pierwszego księcia krwi.

Za pośrednictwem Diany, wdowy po Franciszku de Montmorency, Henryk III nawiązał kontakt z Henrykiem Burbonem. Wynegocjowany w 1589 układ z Tours był skierowany przeciwko Lidze. 2 sierpnia 1589 Henryk III zmarł na skutek rany zadanej mu przez jednego z ligowców – dominikanina Jacques’a Clémenta. Umierając potwierdził sukcesję króla Nawarry. Zapoczątkował on nową dynastię królewską Burbonów, którzy panowali, z przerwami, do 1848 roku. Potomkowie Henryka IV w prostej linii panują do dziś w Hiszpanii i Luksemburgu.

Król Francji

Początki rządów Henryka IV były trudne. Za króla od razu uznali go hugenoci, Święta Liga uważała go za uzurpatora. Zwolennicy zasztyletowanego Henryka III uznawali Nawarczyka jedynie za kandydata do tronu. Paryż pozostawał w rękach ligowców. 4 sierpnia 1589 w Deklaracji z Saint-Cloud Henryk złożył zobowiązanie, że katolicyzm będzie zachowany we Francji bez żadnych zmian i innowacji. Urzędy publiczne miały być przyznawane katolikom, a w ciągu kolejnych pół roku miały zostać zwołane Stany Generalne.

5 sierpnia 1589 roku Karol Gwizjusz, diuk Mayenne, ogłosił królem kardynała Karola de Bourbon. Roszczenia do tronu francuskiego zgłosił Karol Emanuel, książę Sardynii, po kądzieli wnuk Franciszka I. Hiszpański król Filip II planował osadzić na francuskim tronie swoją córkę Izabelę, po kądzieli wnuczkę Henryka II. Krótko po objęciu tronu Henryka IV uznały m.in. Republika Zjednoczonych Prowincji, Szkocja i Anglia, kantony szwajcarskie i Wenecja. W kraju Nawarczyka poparła stosunkowa duża liczba księży katolickich oraz zamożne mieszczaństwo.

21 września 1589 pod Arques Henryk IV pokonał ligowców dowodzonych przez diuka Mayenne. Udało mu się utrzymać port Dieppe, a 1 listopada 1589 rozpoczął szturmować Paryż. Wobec groźby nadejścia głównych sił ligowców wycofał się spod stolicy. Zimą 1590 zajął kilka miast w Normandii, a 14 marca 1590 pod Ivry odniósł zdecydowane zwycięstwo nad diukiem Mayenne. Początkiem maja 1590 rozpoczął głodową blokadę Paryża. Po kilku miesiącach został zmuszony przez armię Aleksandra Farnese i diuka Mayenne do zaprzestania oblężenia. W czasie oblężenia Paryża Henryk nawiązał romans z Marią de Beauvilliers, ksienią benedyktynek na Montmartre, a później z Katarzyną de Verdun, mniszką z Longchamp. Pod koniec 1590 poznał Gabrielę d’Estrées, z którą związał się na kilka lat.

W 1591 zdobył Chartres, Noyon, a w listopadzie tego samego roku rozpoczął oblężenie Rouen. Rok 1592 przyniósł Henrykowi szereg niepowodzeń – połączone siły Hiszpanów i ligowców odnosiły sukcesy w Bretanii, Langwedocji i Prowansji. W takiej sytuacji Henryk zaczął przygotowywać się do zmiany wyznania i przyjęcia katolicyzmu.

Wiosną 1592 nawiązał rozmowy z diukiem de Mayenne i arystokratycznym skrzydłem ligowców. W styczniu 1593 w Paryżu rozpoczęły obrady Stany Generalne, uznane przez Henryka i jego zwolenników za nielegalne. Dość nieoczekiwanie Stany zdecydowały się rozpocząć negocjacje z królem. W Suresnes na spotkaniu z delegacją Stanów Henryk poinformował o zamiarze przyjęcia katolicyzmu. 25 lipca 1593 w Saint-Denis oficjalnie ogłosił, że przechodzi na katolicyzm, wygłaszając słynne zdanie: „Paryż wart jest mszy” (Paris vaut bien une messe). Zmiana wyznania sprawiła, że większość francuskich arcybiskupów i biskupów poparła Henryka IV. 27 lutego 1594 w Chartres został koronowany na króla Francji. 22 marca 1594 wjechał do Paryża. Pod koniec miesiąca ogłosił amnestię dla ligowców.

27 grudnia 1594 próbował go zabić Jean Châtel, paryski student, inspirowany kazaniami żarliwych ligowców. Henryk uszedł z życiem, a zamachowca stracono.

17 stycznia 1595 wypowiedział wojnę Hiszpanii; w tym czasie hiszpański król Filip II popierał Gwizjuszy, trzymających Burgundię i Bretanię, podsycał niechęć ligowców do Henryka, a jednocześnie planował osadzić na francuskim tronie swoją córkę Izabelę. Konflikt zaczął się od sukcesów króla Francji – opanował Burgundię i wygrał bitwę pod Fontanie-Française. Później poniósł pewne straty (m.in. Calais). W marcu 1598 przeciągnął na swoją stronę diuka de Mercour, kontrolującego Bretanię. Niedługo potem, 13 kwietnia 1598, wydał edykt nantejski, co zakończyło wojnę między katolikami a hugenotami. 2 maja 1598 w Vervins podpisał traktat pokojowy z Hiszpanią – przywracał on stan z traktatu z Cateau-Cambrésis z 1559 roku. Na mocy pokoju lyońskiego z 1601 uzyskał od Karola Emanuela Sabaudzkiego terytoria Bresse, Bugey, Pays de Gex i Valromey.

Wydał edykty zabraniające pojedynków (1602, 1609). Obniżył podatki bezpośrednie dla chłopów. Co pewien czas znajdował się w konflikcie z parlamentem. Wprowadził „rentę roczną” dla urzędników (1604). Zredukował dług publiczny. Próbował edyktami uporządkować sytuację monetarną (1603, 1609). Stworzył schroniska dla starych i okaleczonych żołnierzy. W 1601 na czele nowo powstałej Izby Handlowej postawił Bartłomieja de Laffemasa. Wspierał zamorskie wyprawy do Ameryki Północnej.

W 1602 rozbił spisek, w który byli zamieszani m.in. Charles de Gontaut, diuk de Biron, gubernator Burgundii (stracony w Bastylii) i hrabia Owernii, nieślubny syn króla Karola IX. Pełnych szczegółów o sprzysiężeniu dowiedział się w 1605 – stracono wtedy Thomasa Morgana, a hrabiego Owernii uwięziono w Bastylii. W 1606 królowi poddał się kolejny spiskowiec – diuk de Bouillon. Do grona najbliższych współpracowników króla Henryka zaliczali się: kanclerz Pomponie de Bellièvre, Mikołaj de Villeroy, Pierre Jeannin, Mikołaj Brûlart de Sillery, Maximilien de Béthune de Sully. W późniejszych latach Henryk wspierał Zjednoczone Prowincje w walce z Hiszpanią, zakończoną dwunastoletnim rozejmem w 1609. W 1610 rozpoczął przygotowania do wojny z Habsburgami; nastąpiła mobilizacja armii. W toku tych przygotowań Henryk został zamordowany 14 maja 1610 podczas przejazdu powozem ulicą de la Feronnerie w Paryżu. Trzy ciosy długim nożem myśliwskim zadał mu fanatyczny katolik François Ravaillac.

Post mortem

1 lipca 1610 roku popularny władca został pochowany w bazylice św. Dionizego w Saint-Denis, nekropolii królów Francji. Serce zostało złożone u jezuitów w La Flèche. W czasie Wielkiej Rewolucji Francuskiej jego zwłoki zostały zbezczeszczone. Rewolucjoniści odcięli za pomocą gilotyny zabalsamowaną głowę króla. Lekarz Philippe Charlier odkrył w 1910 roku, że w zbiorach kolekcjonera amatora znajduje się głowa króla odcięta w czasie Rewolucji. W 1910 roku niemiecki kolekcjoner zakupił głowę na aukcji w Paryżu. W późniejszym czasie proponował oddanie głowy do Luwru, ale muzeum nie było zainteresowane nieznaną wówczas głową.

W r. 1955 głowę kupił kolekcjoner amator, Jacques Bellanger, za sumę 5000 franków (równowartość kilkuset euro). Przeleżała u niego na strychu kilkadziesiąt lat, gdzie odnaleźli ją Stéphane Gabet i Pierre Belet, dziennikarze francuscy. Autentyczność szczątków króla początkowo potwierdziły szczegółowe badania naukowe. Pod koniec roku 2010 Bellanger przekazał głowę Ludwikowi de Bourbon, potomkowi króla i głowie rodu, który zamierzał pochować ją ponownie w bazylice Saint-Denis. W roku 2014 opublikowano wyniki badań archeogenetycznych, które wykazały, że odnaleziona głowa nie należała do osoby z rodu Burbonów.

Rodzina

Wywód przodków

Potomstwo

18 sierpnia 1572 poślubił Małgorzatę de Valois, małżeństwo to zostało anulowane w 1599, a para nie miała dzieci. 17 grudnia 1600 poślubił Marię Medycejską, z którą miał 6 dzieci:

• Ludwika XIII, króla Francji, męża Anny Austriaczki,
• Elżbietę, królową Hiszpanii, żonę Filipa IV Habsburga,
• Krystynę Marię, księżnę Sabaudii, żonę Wiktora Amadeusza I Sabaudzkiego,
• Mikołaja (zmarł w wieku 4 lat),
• Gastona, księcia Orleanu,
• Henriettę Marię, królową Anglii, żonę Karola I.

Henryk IV miał co najmniej 11 dzieci ze związków nieślubnych, które później oficjalnie uznał.

Z Franciszką de Montmorency-Fosseux, dwórką swojej żony Małgorzaty de Valois, miał martwo urodzoną córkę.

Z Gabrielle d’Estrées miał:

• Cezara, księcia de Vendôme (1594–1665),
• Katarzynę Henriettę (1596–1663), żonę Karola de Guise – księcia de Elbeuf,
• Aleksandra, kawalera de Vendôme (1598–1629).

Z Katarzyną Henriettą de Balzac d'Entragues, markizą de Verneuil, miał:

• Gastona Henryka, księcia de Verneuil (1601–1682),
• Gabrielę Angelikę, mademoiselle de Verneuil (1603–1627).

Z Żakliną de Bueil, hrabiną de Moret, miał

• Antoniego, hrabiego de Moret (1607–1632), opata w St. Etienne.

Z Karoliną des Essarts, hrabiną de Romorantin, miał:

• Janinę (1608–1670), przełożoną zakonu w Fontevraud,
• Marię Henrykę (1609–1629), przełożoną zakonu w Chelles.

Zobacz też

• Historia Francji

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• JanJ. Baszkiewicz JanJ., Historia Francji, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978, ISBN 978-83-04-04963-5 .
• JanJ. Baszkiewicz JanJ., Henryk IV Wielki, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1995, ISBN 83-0602-423-0 .

Ludwik de Bourbon, książę de Condé (fr. Louis de Bourbon, prince de Condé; ur. 7 maja 1530 w Vendôme, zm. 13 marca 1569 w Jarnac) – pierwszy książę de Condé i diuk d’Enghien, markiz de Conti, hrabia de Soissons, d’Anisy i de Vallery. Założyciel domu książęcego de Condé, bocznej linii rodu Burbonów, zwanych w polskiej literaturze Kondeuszami. Dowódca wojsk hugenotów w okresie wojen religijnych we Francji. Nazywano go Monsieur le Prince.

Ludwik jako książę krwi należał do ścisłego grona doradców i parów królewskich, wsławił się jako zdolny dowódca w czasie wojen włoskich. Dość szybko znalazł się pod wpływem wyznania kalwińskiego, około roku 1558, głównie pod wpływem żony Eleonory de Roye, dokonał konwersji. W obliczu narastającego konfliktu między hugenotami a katolikami we Francji, w sposób naturalny, z racji swojego wysokiego pochodzenia i konfliktu z przywódcami stronnictwa katolickiego – lotaryńskim rodem Gwizjuszy, stanął na czele stronnictwa protestanckiego, które reprezentował na dworze. Po śmierci króla Henryka II, zainspirował hugenocki spisek mający na celu porwanie jego następcy króla Franciszka II. Spisek się nie udał, a od śmierci uratował Ludwika jedynie rychły zgon władcy. Po masakrze hugenotów w Wassy poprowadził armię protestancką na Paryż, został jednak pokonany pod Dreux 19 grudnia 1562 roku. Wojnę zakończył edykt z Amboise, nadający swobodę kultu szlachcie hugenockiej. Pięć lat później, obawiając się interwencji hiszpańskiej we Francji, ponownie poprowadził armię protestancką na Paryż. Pokonany pod Saint-Denis 10 listopada 1567 roku, dokonał zręcznego odwrotu, a następnie, wzmocniony przez niemieckich najemników, wyruszył na oblężenie Chartres. Podpisał pokój w Longjumeau, który przywracał postanowienia z Amboise. Kiedy w sierpniu wybuchła ponownie wojna, tym razem nie próbował atakować Paryża, ale ograniczył się do działań w zachodniej Francji. Zginął podczas bitwy pod Jarnac 13 marca 1569 roku.

Życiorys

Pochodzenie i młodość

Był piątym synem Karola IV de Bourbon, księcia Vendôme, i Franciszki d’Alençon. Jego starszym bratem był Antoni de Bourbon – mąż Joanny III d’Albret, królowej Nawarry (ich syn Henryk został królem Francji).

22 czerwca 1551 roku poślubił Eleonorę de Roye, jedyną córkę i spadkobierczynię Charles’a de Roye, hrabiego de Roucy i jego żony Madeleine de Mailly, pani de Conti.

Jako generał francuskiej armii, Ludwik I walczył przeciwko Hiszpanii podczas oblężenia Metzu (1552), w bitwie pod Saint-Quentin (1557) oraz podczas oblężeń Calais i Thionville. Podczas powrotu z Włoch w 1555 roku, Kondeusz zatrzymał się w Genewie, gdzie wysłuchał kazania kalwińskiego i zwiedził miasto. Decydującą rolę w konwersji Ludwika odegrała jego żona Eleonora de Roye. Książę de Condé ostatecznie ujawnił się jako wyznawca kalwinizmu w 1558 roku, kiedy zażyczył sobie nabożeństwa u pastora kalwińskiego.

Spisek z Amboise

Po śmierci Henryka II w 1559 roku, Ludwik był rozgoryczony rolą jaką na dworze zaczęli odgrywać katoliccy Gwizjusze, za sprawą żony nowego króla Marii Stuart, której matka Maria, była siostrą Franciszka, księcia de Guise i kardynała lotaryńskiego Karola. Uważał, że decydujący głos w Radzie królewskiej powinien należeć się jego bratu, a następnie jemu, jako że byli najbliższymi męskimi krewnymi króla po mieczu. Bał się również kolejnych prześladowań protestantów, do których mogli skłonić monarchę fanatycznie katoliccy Gwizjusze. Rzeczywiście tak się działo – nowy władca rygorystycznie wprowadzał ograniczenia nałożone przez poprzednika edyktem z Écouen, nakładał też nowe.

Chcąc temu przeciwdziałać Ludwik zainspirował hugenocki tumult w Amboise – próbę zajęcia tamtejszego zamku dokonaną 17 marca 1560 roku. W zamku przebywał dwór królewski, a spiskowcy pod przewodnictwem Jeana du Barry, zamierzali uprowadzić króla Franciszka II i odsunąć go od Gwizjuszy. Spisek zakończył się niepowodzeniem i doprowadził do śmierci wielu hugenotów. Ludwik przysiągł przed całym dworem, że nie brał udziału w intrydze, pozwolono mu odejść, więc udał się na ziemie swego brata, króla Nawarry. Tam zaczął podburzać prowincje południowe do buntu. Jeden z wysłanników księcia, Jacques de La Sague, został 26 sierpnia aresztowany, a znalezione przy nim dokumenty i jego zeznania kompromitowały braci de Bourbon. Król rozkazał, aby Antoni de Bourbon doprowadził swego brata przed dwór królewski, co też się stało 30 października. Ludwik odmówił składania zeznań przed komisarzami królewskimi, zażądał zeznania przed parlamentem. Udało mu się uniknąć egzekucji jedynie dzięki wysokiej pozycji księcia krwi i rychłej śmierci Franciszka II, 6 grudnia 1560 roku.

Pierwsza wojna religijna

Nowy król, książę Orleanu Karol, od teraz Karol IX, miał jedynie niecałe dziesięć lat, konieczne więc było ustanowienie regencji. Ludwik był głęboko rozczarowany faktem, że regencję w imieniu małoletniego władcy objęła królowa-matka Katarzyna Medycejska, a nie jego starszy brat Antoni, któremu ta pozycja należała się z racji bycia pierwszym księciem krwi. Z drugiej strony oznaczało to odsunięcie od władzy Gwizjuszy, na rzecz stronnictwa umiarkowanego, które reprezentowali admirał de Coligny i minister finansów Michel de l’Hôpital, była to więc dla niego sytuacja, przynajmniej na jakiś czas, do zaakceptowania. Antoni został zaspokojony tytułem generalnego namiestnika królestwa (Lieutenant général du royaume). Podobną postawę reprezentowała druga strona, której zależało przede wszystkim na trzymaniu z dala od tronu książąt burbońskich. Tymczasem Stany Generalne, zwołane do Orleanu jeszcze przez poprzedniego króla, uchwaliły reformę religijną i utworzenie Kościoła narodowego. Uchwałę tę zastąpił edykt tolerancyjny wydany przez regentkę w styczniu 1562 roku, który zrównywał protestantów z katolikami. Duchowieństwo katolickie odpowiedziało na to szeregiem reform oczyszczających Kościół z większości patologii, które wytykali im protestanci. Oba ruchy reformatorskie uderzały w prawa Korony, bowiem dążyły do dalekiej autonomizacji Kościołów od władzy królewskiej. Pozbawiona armii i pieniędzy regentka mogła tylko przyglądać się rozwojowi wydarzeń, licząc na to, że jej ustępstwa na rzecz protestantów, a jednocześnie trwanie przy katolicyzmie, pozwolą uniknąć wojny domowej.

Inne plany miał jednak Franciszek de Guise. W końcu 1561 roku zawiązał sojusz z dwoma innymi wielkimi katolickimi magnatami – konetablem Anne de Montmorency i marszałkiem de Saint-André – nazywany „triumwiratem”. Ich celem było nie tylko, przy pomocy króla hiszpańskiego Filpa II, wytrzebienie protestantyzmu w królestwie, ale także przejęcie regencji od królowej-matki, a nawet „całkowite wymazanie imienia i całej rasy rodziny Burbonów”. W tym celu najpierw zapewnili sobie wsparcie księcia Wirtembergii, który obiecał storpedować ewentualną koalicję protestanckich książąt Rzeszy, w zamian za swobodę szerzenia wyznania augsburskiego we Francji. Następnie przeciągnęli Antoniego de Bourbon na swoją stronę, mamiąc go obietnicami rekompensaty za zajęte przez Hiszpanów ziemie królestwa Nawarry. Pozbawiając Kondeusza wszelkich potencjonalnych sprzymierzeńców przystąpili do działania.

Franciszek de Guise wykorzystał fakt, że mieszkańcy miasteczka Wassy w Szampanii, leżącego wprawdzie na ziemiach koronnych, ale wchodzących w skład posagu Marii Stuart, na którym pieczę sam sprawował, łamali edykt tolerancyjny, otwarcie odprawiając protestanckie obrzędy na ziemiach katolickiego feudała. Wtargnął 1 marca 1562 roku do miasteczka i dokonał rzezi jego mieszkańców. Kondeusz w odpowiedzi wezwał protestantów pod broń i pomaszerował na Paryż ignorując wezwania królowej do stawienia się na dworze oraz zachowania pokoju. Tymczasem władzę w Paryżu objęli jednak przywódcy katoliccy. Na prowincji hugenoci mścili się na katolikach za Wassy, ci odpowiadali tym samym, rozgorzała przemoc. Król Nawarry Antoni de Bourbon nie opowiedział się po stronie brata, namawiał królową przebywającą w Fontainebleau do przyłączenia się do katolików. Natomiast admirał de Coligny zbierał armię hugenocką w Orleanie i wzywał Katarzynę Medycejską do przybycia wraz z Karolem IX pod swoją opiekę. Regentka nie zdążyła podjąć decyzji, bowiem Fontainebleau zostało opanowane przez wojska katolickie. Dwór, znowu pod kontrolą Gwizjuszy, udał się do Paryża.

Wybuchła I wojna religijna. Dowództwo nad wojskami hugenotów objął Ludwik de Condé. 2 kwietnia zajął Orlean. W mieście zebrał się synod kalwiński, który ogłosił księcia obrońcą kościołów kalwińskich w całym królestwie, a także „protektorem i obrońcą domu i korony Francji”, wezwał także do obrony przeciwko armii Gwizjuszy. Wkrótce w ręce protestantów wpadły inne miasta, m.in. Rouen, Sens, Tours i Lyon. Pod kontrolą hugenotów znajdowała się znaczna część kraju, niemal cała Normandia i Gujenna, Kondeusz dążył do zajęcia głównych traktów królestwa i otoczenia Paryża przez pierścień miast i twierdz. 13 lipca Parlament ogłosił, że zabójstwo protestanta nie spotka się z karą. 20 września Condé zawarł układ z królową angielską Elżbietą, w zamian za oddanie portów La Havre i Dieppe miał otrzymać 100 tysięcy koron i 6 tysięcy żołnierzy. Miasta miały zostać zwrócone Francji po zwycięstwie hugenotów, ale za to Kondeusz obiecał oddanie Anglikom Calais, które Francja z trudem odzyskała w 1558 roku. Przybyło również 4000 niemieckich rajtarów, nad którymi dowództwo objął François d’Andelot, młodszy brat Coligny’ego.

Szala zwycięstwa zaczęła się jednak przechylać na stronę katolicką. Kampania marszałka de Saint-André doprowadziła do zajęcia Blois, Tours, Poitiers i Angoulême; następnie padło Bourges (31 sierpnia). Wielkim sukcesem było odbicie 26 października Rouen przez księcia d’Aumale, młodszego brata Franciszka de Guise. W czasie oblężenia miasta zginął Antoni de Bourbon. Pierścień wokół Paryża został przerwany, sytuacja strategiczna hugenotów uległa znacznemu pogorszeniu. Ludwik, wzmocniony oddziałem 7300 niemieckich najemników, zdecydował się na marsz w kierunku Normandii, aby połączyć się z obiecanymi posiłkami z Anglii. Jego drogę zagrodziła jednak armia pod wodzą Franciszka de Guise w pobliżu Dreux.

Wbrew radom admirała de Coligny 19 grudnia 1562 Ludwik przyjął bitwę pod Dreux z liczniejszymi wojskami katolickimi, którą przegrał i dostał się do niewoli, w ręce zaś Coligny’ego wpadł konetabl de Montmorency. W bitwie zginął marszałek de Saint-André, natomiast w czasie oblężenia Orleanu, 15 lutego 1563 roku, skrytobójca zabił księcia de Guise. O inspirację mordu oskarżono Gasparda de Coligny, możliwe jednak że mordercę wysłała regentka. Katarzyna odzyskała swobodę działania, trzech przywódców katolickich – Antoni de Bourbon, Franciszek de Guise i marszałek de Saint-André – poniosło śmierć, Kondeusz był w niewoli, Coligny skompromitowany; w marcu 1563 roku ogłosiła w Amboise edykt kończący wojnę, dając protestantom swobodę kultu w domach szlachty i na przedmieściach.

Po ogłoszeniu edyktu Ludwik odzyskał wolność, nie uznał jednak aktu łaski i domagał się wznowienia procesu i oczyszczenia z zarzutów, taka postawa wzmocniła jego pozycję jako przywódcy kalwinów francuskich.

Druga wojna religijna

W marcu 1564 roku dwór królewski wyruszył z Fontainebleau na wielki objazd kraju, który miał trwać dwa lata. Kondeusz nie towarzyszył królowi. W maju, w burgundzkim Dijon, jedna z dwórek królowej Isabelle de Limeuil urodziła dziecko, którego ojcem miał być według niej być Ludwik de Bourbon. Sama de Limeuil twierdziła, że uwiodła go na rozkaz królowej. Książę de Condé ostatecznie uznał dziecko, które jednak zmarło niedługo po urodzeniu, zaś Isabelle de Limeuil została zamknięta w klasztorze.

Choć celem królowej przyświecającym organizacji podróży monarszej była chęć zbudowania szerokiego stronnictwa królewskiego, które stanowiłoby alternatywę dla zwalczających się stronnictw Gwizjuszy i Burbonów, zamiary te nie powiodły się. Dominującą pozycję na dworze zdobył Karol de Guise, kardynał Lotaryngii, młodszy brat Franciszka, któremu udało się również przeciągnąć na swoją stronę młodszego brata królewskiego Henryka, księcia Andegawenii.

W tym samym czasie doszło do rozruchów ikonoklastycznych we Flandrii, król Hiszpanii Filip II zdecydował się wysłać większą liczbę wojsk do zbuntowanej prowincji, ich trasa przemarszu stykała się z granicami Francji na długim odcinku od Sabaudii do Niderlandów (tzw. „droga hiszpańska”). Wywołało to poruszenie wśród francuskich hugenotów, obawiających się, że wojska Filipa II mogą zostać użyte przeciwko nim. Już wcześniej dochodziły wieści, że król hiszpański domaga się od Katarzyny pojmania i ścięcia przywódców protestanckich, wśród nich księcia de Condé. Ludwik postanowił wyprzedzić spodziewany cios i na posiedzeniu Rady królewskiej w lipcu 1567 roku ogłosił, że w ciągu kilku dni zgromadzi pod swą komendą od 4 do 5 tysięcy jazdy, w celu zabezpieczenia granicy. W swoim mniemaniu miał do tego prawo, gdyż po śmierci brata objął nie tylko pozycję pierwszego księcia krwi, ale także zajął jego miejsce jako generalny namiestnik królestwa. Ruch ten spotkał się ostrą reakcją młodszego brata króla Henryka d’Anjou, który publicznie zrugał Ludwika za wkraczanie w kompetencja króla i jego samego, jako generalnego namiestnika królestwa, choć on również nie został oficjalnie powołany na to stanowisko.

Po aresztowaniu 9 września 1567 roku w Niderlandach przywódców protestanckich Egmonta i Horna, Ludwik postanowił działać – ruszył na Montceaux, gdzie przebywał dwór, aby pojmać króla i braci królewskich, i rządzić w ich imieniu. Królowa jednak uniknęła pojmania, dotarła z Karolem IX do Paryża, gdzie dowództwo nad wojskiem powierzyła Anne de Montmorency, który ruszył wkrótce stłumić rebelię. Mimo tego niepowodzenia, hugenoci opanowali szereg ważnych miast: Orlean, Nîmes, Valence, Auxerre, Mâcon i Montpellier. Armia protestancka, raz jeszcze dowodzona przez Kondeusza i admirała de Coligny ruszyła na Paryż.

Spotkanie z armią królewską nastąpiło pod Saint-Denis 10 listopada 1567 roku. Siły królewskie odniosły zwycięstwo, choć sam konetabl de Montmorency poległ. Kondeusz i Coligny wycofali się pod granicę lotaryńską, gdzie połączyli się z posiłkami przesłanymi przez protestanckich książąt Rzeszy, dowodzonymi przez Jana Kazimierza z Palatynatu. Po zwycięstwie obóz rojalistyczny podzielił się, Gwizjusze nie chcieli uznać dowództwa Franciszka de Montmorency, syna zmarłego konetabla. Pod przewodnictwem Claude’a de Guise, najmłodszego z Gwizjuszy, dążyli do całkowitego pokonania hugenotów. Król Karol IX mianował swego brata Henryka d’Anjou generalnym namiestnikiem królestwa, dowódcą armii królewskiej oraz dał mu pełne prawo występowania w jego imieniu. Nie doszło już jednak do żadnej bitwy, armia Kondeusza zajmowała się głównie łupieniem wiosek, podjęła nieudaną próbę oblężenia Chartres. 23 marca 1568 roku podpisano pokój w Longjumeau, hugenotom przywrócono dawne swobody.

Trzecia wojna religijna

Pokój okazał się jednak krótkotrwały. Przywódcy protestanccy rozpuścili swe armię, licząc że regentka zrobi to samo. Tak się jednak nie stało, więc czując się oszukani zawarli w sierpniu układ sojuszniczy z Wilhelmem Orańskim, przywódcą protestantów niderlandzkich. Katarzyna Medycejska za namową Hiszpanów podjęła próbę pochwycenia przywódców hugenockich. Marszałek Gaspard de Saulx de Tavannes nie podołał jednak zadaniu, Kondeusz i de Coligny zbiegli do La Rochelle i zaczęli zbierać armię. Henryk d’Anjou wyruszył na miasto w październiku 1568 roku. Ze strony hugenockiej nowa wojna była dużo lepiej przygotowana niż poprzednie. Ludwik de Condé wydał listy kaperskie przeciwko statkom hiszpańskich Habsburgów. Ściągnął również zaciężnych rajtarów niemieckich pod wodzą księcia Zweibrücken Wolfganga.

W pierwszym okresie wojny obie armie unikały starcia. Na początku marca 1569 roku siły Henryka d’Anjou, któremu w charakterze doradcy wojennego towarzyszył marszałek de Tavannes, podeszły pod Bordeaux, któremu zagrażali hugenoci. Obie armie spotkały się w pobliżu miasteczka Jarnac, w którym znajdował się jedyny most na rzece Charente, strzeżony przez admirała de Coligny. W nocy z 12 na 13 marca oddziały królewskie przeprawiły się na zbudowanym naprędce moście drewnianym i otoczyły siły de Coligny’ego. Zaalarmowany Kondeusz, który wraz z kawalerią hugenocką znajdował się nieopodal, bez namysłu rozkazał zaatakować siły królewskie. Początkowo hugenoci zdominowali rajtarię katolicką, ale księciu d’Anjou udało się oskrzydlić siły protestanckie na czele niewielkiego, czteroszeregowego oddziału jazdy. Szarża Henryka d’Anjou całkowicie załamała szeregi armii Kondeusza, którego żołnierze rzucili się do ucieczki. Bitwa przemieniła się w rzeź hugenotów.

Sam Ludwik de Condé padł od strzału w plecy wymierzonego przez Józefa Franciszka de Montesquiou, kapitana gwardii Henryka d’Anjou. Jego ciało było obwożone po obozie królewskim na grzbiecie osła. Książę d’Anjou rozkazał wymordować wszystkich jeńców, w tym Roberta Stuarta, szkockiego kondotiera, który w bitwie pod Saint-Denis nie okazał podobnej łaski Anne de Montmorency. Admirałowi de Coligny udało się jednak uratować większą część armii, odprowadzić na wschód i połączyć z nowymi posiłkami z Niemiec, dowodzonymi przez Wolfganga, księcia Dwóch Mostów. Z południa przybyły również posiłki prowadzone przez szwagierkę Kondeusza, Joannę, królową Nawarry, jej syna Henryka oraz syna Kondeusza Henryka, nowego księcia de Condé. Wojna trwała dalej.

Małżeństwa i potomstwo

Ludwik 22 czerwca 1551 roku ożenił się z Eleonorą de Roye (ur. 24 lutego 1535, zm. 28 lipca 1564). Eleonora wniosła mężowi w posagu zamek i małe miasto Conti w Pikardii (na południowy zachód od Amiens). Ludwik miał z nią:

1. Henryka I (1552–1588), drugiego księcia de Condé, przywódcę hugenotów,
2. Małgorzatę (ur. 8 listopada 1556), zmarłą w niemowlęctwie,
3. Karola (ur. 3 listopada 1557), zmarłego w niemowlęctwie,
4. Franciszka (ur. 19 sierpnia 1558, zm. 3 sierpnia 1614), pierwszego księcia de Conti,
5. Karola III (ur. 30 marca 1562, zm. 30 lipca 1594), kardynała i arcybiskupa Rouen,
6. Ludwika (ur. 30 marca 1562, zm. 19 października 1563),
7. Magdalenę (ur. 7 października 1563), zmarłą w niemowlęctwie,
8. Katarzynę (ur. 1564), zmarłą w niemowlęctwie.

8 listopada 1565 roku Ludwik ożenił się z Franciszką d’Orléans (zm. 11 czerwca 1601), mademoiselle de Longueville. Miał z nią:

1. Karola (ur. 3 listopada 1566, zm. 1 listopada 1612), hrabiego Soissons,
2. Ludwika (1567–1569),
3. Beniamina (1569–1573).

Ludwik miał również nieślubne dziecko, którego matką była Isabelle de Limeuil, dama dworu Katarzyny Medycejskiej, późniejsza żona Scipiona Sardiniego. Dziecko zmarło jednak zaraz po narodzinach.

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Nicolas-LouisN.L. Achaintre Nicolas-LouisN.L., Histoire généalogique et chronologique de la maison royale de Bourbon, t. 2, Paris 1825, s. 379–390 [dostęp 2021-03-18]  (fr.).
• JanJ. Baszkiewicz JanJ., Historia Francji, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1999, ISBN 83-04-04397-1 .
• LouisL. Dussieux LouisL., Généalogie de la maison de Bourbon de 1256 à 1871, Paris 1872 [dostęp 2021-03-22]  (fr.).
• StanisławS. Grzybowski StanisławS., Henryk Walezy, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985, ISBN 83-04-00118-7 .
• Mack P.M.P. Holt Mack P.M.P., The French Wars of Religion. 1562–1629, Cambridge: Cambridge University Press, 2005, DOI: 10.1017/CBO9780511817922, ISBN 978-0-511-81792-2  (ang.).
• Robert JeanR.J. Knecht Robert JeanR.J., The French Wars of Religion 1559–1598, Harlow: Routledge, 2010, ISBN 978-1-4082-2819-7  (ang.).
• AleksandraA. Skrzypietz AleksandraA., Franciszek Ludwik, książę de Conti – „obrany król Polski”". Saga rodu Kondeuszów, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2019, ISBN 978-83-226-3245-1 .