Abzah lehçesi (Adigece абдзэхабзэ), Türkiye başta olmak üzere diasporada ve Rusya'da yaşayan Abzahlar tarafından konuşulan Çerkes dillerinden Adigecenin bir lehçesidir. Kafkasya’da Abzah lehçesi konuşan tek köy Adigey Cumhuriyeti’nde bulunan Hakurine Hable (Şovgenovski)’dir.

Dilbilgisi

Diğer lehçelerde, fiil şahıs ekleri kabaca nesne-özne-kökü şeklinde sıralanırken Abzehçe'de durum tam tersi şekilde, özne-nesne-kök şeklindedir.

Literatür dilindeki -зэ (-ken) eki Abzehçe'de şu formlarda bulunabilir: -уэ, -зэ, -гозэ, -горэ, -гозэрэ, -рэ (тхэ-уэ, тхэ-зэ, тхэ-гозэ, тхэ- гозэрэ, тхэ-рэ).

Örnek:

Çocuk şarkı söylerken geçti.
Ӏьалэр орэд къыӀозэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀогозэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀогорэ блэӀьыгъ.
Ӏьалэр орэд къыӀогозэрэ блэӀьыгъ. 
Ӏьалэр орэд къыӀорэ блэӀьыгъ.

Standart Adigecedeki 'ч' [t͡ʃ] ve 'чъ' [t͡ɕ] sesleri Abzehçe'de yerini 'щ' [ɕ] ve 'ш' [ɕ] seslerine bırakır.

Standart Adigecedeki 'кӏ' [t͡ʃʼ] ve 'чӏ' [t͡ʂʼ] sesleri Abzah lehçesinde 'ӏь' [ʔʲ] ya da 'щӏ' [ɕʼ] olur.

Örnek metin

Нарт Саусырыкъорэ Иныжъымрэ

Саусырыкъо ахэмытэу нартхэр былымыхьэ кӏогъагъэх. Былымхэр къагъоти, къежьэжьыхи Къойданэм къэсыгъэх. Саусырыкъо дэмысыгъэу щытыти, къыхэкӏижьи, янэ дэжь къихьажьыгъ.

— Сыгъашх, тян, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Сыгъашх, сыгъашх оӏо зэпыты, ущыс, модыкӏэ нартыхэр былым къахьи, Къойданым къэсыжьыгъэх, — къыриӏуагъ янэ.

Нартымэ сырямыгъусагъэми, ащ къахьырэмэ анахьышӏуӏомкӏэ садэгощэн, тян, — ыӏуагъ.

Пӏэстэ шыӏэ щтыгъ, лы жъогъэ щтыгъ, щыбжьый-шыгъу атетэкъуагъэу ӏанэм къытыригъэуцуагъэх янэ. Саусырыкъо пӏастэр ыфызи, псыр къыӏифыгъ, лыр ыутхыпкӏи мылыхэр къыпигъэтэкъуи ышхыгъ.

— Ныбжьи нахь дэгъоу сыбгъэшхагъэп, тян, — ыӏуи къикӏижьыгъ.

Саусырыкъо Тхъожъыем къытетӏысхьи, Къойданым кӏонэу ежьагъ. Саусырыкъо къакӏоу нартхэм залъэгъум, шӏэныгъэ иӏэу зы лӏы горэ ахэтыти: «Саусырыкъо мыгъо цӏыкӏур къэкӏозы, «фэсыжь апщи, нартхэ», зиӏокӏэ «тхьэуегъэпсэу» — шъуӏо нахь, «ахад» — шъумыӏо», — къариӏуагъ.

Зэриӏуагъэм фэдэу, тыдэкӏэ ахэхьагъэми «тхьэуегъэпсэу» къыраӏуагъ нахь, «ахад» къыраӏуагъзп.

Етӏанэ, Саусырыкъо губжъи, ежь зыфиӏорэр къыдэхъоу щытыти, щэщищ гъурӏи зишӏи шыӏэм зэтыригъэлӏагъэх.

— Мэшӏо тӏэкӏу тэзгъэгъотырэр ӏэхьэгъу тшӏыщт зы ӏахьэкӏэ. — аӏуагъ нартымэ.

— Сз шъозгъэгъотыщт, — ариӏуи, тау-таш горэм ӏугъо тӏэкӏу къыдихэу ылъэгъугъэти, Саусырыкъо ащ кӏуагъэ.

Лэгъупышхом лы илъэу, пхъэцэӏитӏу, зы инырэ, зы цӏыкӏурэ пэлъэу, иныжъыри ащ къещэкӏигъэу пэӏулъэу къыӏухьагъ.

Машӏом икъыпэхыкӏэу хъущтыр Саусырыкъо ымышӏэу егупшысэу щытызэ, Тхъожъыер къэгущыӏи: «Уишыӏядзэ къыӏехи, упкӏэ цуакъэ сфэшӏ. Бажьэм фэдэу зызгъэзэщт, цызэм фэдэу сыкъэкӏощт, лъэгонжэмышъхьэкӏэ зесыдзыхынызы, пхъэцакӏэ иным уемыӏэу, цӏыкӏур къашти, тхьыны тыкӏожьыщт, — къыриӏуагъ.

Ишыӏядзэ къыӏихи, упкӏэ цуакъэ фишӏыгь. Къекӏуалӏи, Тхъожъыем лъэгонжэмышхьэкӏэ зыридзыхыгъ. Саусырыкъо пхъэцэкӏэ цӏыкӏум еӏэ шӏошӏызэ, иным еӏи, иныжъым тыригъафи, къыгъэущыгъ. Къэӏаби, Саусырыкъо рилъэшъохи шыр шъхьартӏупщэу хъугъэ, Саусырыкъуи иныжъым ипӏэшъхьагъ ӏилъхьагъ.

— Сыд уилъэгъунэу укъызыфэкӏуагъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Шыӏэ тылӏэти мэшӏо тӏзкӏу схьынэу сыкъэкӏуагъ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Тыдэ укъикӏирэ?

— Нарты сыкъекӏи, — риӏуагъ.

— Саусырыкъо ихьэгьо-шӏагъохэмэ ашышэу зы къаумэ къысаӏуи, устӏупщыжьыщт, — ыӏуагъ иныжъым.

— Саусырыкъо ихьэгъо-шӏагъомэ ащышэу сэ зэхэсхыгъзу зы къаумэ къыосӏон, ау сэ ежь слъэгъугьахэп, — ыӏуагъ. — Саусырыкъо жьан щэрэхъыр къушъхьэм дарегъэхьые, къырарегъэфыхи, копкъышъхьэкӏэ еозы дефыежьы.

Саусырыкъо дихьыен ылъэкӏыщтэпти, ежь иныжъым жьан щэрэхъыр къушъхьэм дихьий, Саусырыкъо къырыригьэшэхыгъ. Иныр копкъышъхьэӏе къеуи, къыдифыежьыгъ.

— Ащ пэмыӏеу пшӏзрэ щыӏэмэ, къаӏо, — ыӏуагъ иным.

— Цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу егъэплъызы, ыжэ кӏоцӏ делъхьазы егъэкӏуасэ аӏоу зэхэсхыгъэ, — риӏуагь.

Иныжъым цобзэ-шӏобзыр плъыжьыбзэу ыгъэплъи, ыжэ дилъхьи, ыгъэкӏосагъ.

— Сӏукӏоцӏ хъутэ-плъытэщти, ыгъэусэни, сигъэтхъэжьыгъ. Ай нэмыӏеу сы пшӏэрэ? — ыӏуи къеупщӏыгъ.

— Ай нэмыӏеу, псыр егъажъо, псы жъуагъэм хэгьуалъхьэзы зегъэпскӏы.

Иныжъым гъоплъэ хьэкъуашъокӏэ псыр къыгъажъуи, машӏор ӏешӏыхьагъэу хэгъуалъхьи зигъэпскӏыгъ.

— Шъохъу-тӏэхъум сигъалӏэщтыгъ, сыдэу ӏэзэгъу шӏагъо къысэпӏуагъ, сиӏял, — къыриӏуагъ. — Джыри сыд ышӏэу зэхэпхыгъэр?

— Ай нэмыӏеу, ыхыкъын къэсэу псым зыхигьэщтыхьати, щэщ-мэфищэ хэтыщтыгъэ, етӏанэ къыкъутэти къыхэкӏижьыщтыгъ, — аӏоу зэхэсхыгъэ.

— Адэ ар таущытэу ыгъэщтытыгъэ, сыд ышӏэщтыгъэр? — ыӏуи иныжъыр къеупщӏыгъ.

— Сшӏэрэп, зыгорэ еӏошъы псыр егъэщты аӏоу зэхэсхыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо.

— Адэ къэшӏи, мэхъумэ тегъэплъ.

— Псым хэуцу, — ыӏуи ытыкъыны къэсэу псым хигъэуцуагъ.

Ежь Саусырыкъо ышӏэу щытыти, щэщищым къэхъущт щтырыгъуӏир къышӏи, иныжъыр хигъэщтыхьагъ.

— Къеӏ, — ыӏуи къызеӏэм, мылыр къыгъэцӏацӏэу, къыгъачэу хъугъэ.

— Зэ зыгъэбыяу, щыгъупшагъэ сшӏыгъэ, — ыӏуагъ Саусырыкъо. — Саусырыкъо мылыр къыхичыти, псы къытыригъэлъадэщтыгъ, хьауарзэ хитакъоти, ыгъзщтыжьыти, къытыригъэсэжьыщтыгъэ.

Ащ фэдэу ышӏи: — Къеӏ, нныжъ, —зыреӏом, къьыкӏаӏи шъхьзкӏэ мылыр къыфэгъэхъыягъэп.

Kaynakça

Çeçence (Çeçence: Нохчийн мотт/Noxc̦iyn mott, Çeçen dili), çoğunluğu Çeçenya’da ve başka ülkelerde yaşayan Çeçenlerin konuştuğu bir Kuzeydoğu Kafkas dilidir. Yaklaşık olarak 1.300.000 kişi tarafından konuşulduğu tahmin edilmektedir.

Sınıflandırma

İnguşça ve Batsça ile birlikte Nah dilleri öbeğini oluşturur.

Coğrafî dağılım

Ekim 2002 yılı Rus verilerine göre 1.330.000 kişi Çeçence konuşmaktadır. Ethnologue [1]3 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. tahminlerine göre bu sayı 995.000’dir. Rusya dışında Çeçence konuşan nüfus ağırlıklı olarak Orta Doğu ülkelerine yayılmıştır. Bu ülkelerin başında Ürdün gelir. Türkiye’de de Çeçence konuşan bir nüfus vardır, ancak kesin sayısı bilinmemektedir.

Resmî statüsü

Çeçence, Rusça ile birlikte Çeçenya’nın iki resmî dilinden biridir.

Lehçeleri

Çeçencenin birkaç lehçesi vardır:

• Ploskost
• İtumkala (Șatoy)
• Melhin
• Kist
• Ċ̦eberloy
• Akkin (Auh)

Alfabeler

Çeçenya’nın dağlık kesiminde Gürcü alfabesiyle ilk yazılı birkaç belge bulunmuş ancak bunun Çeçence olduğu kesin olarak doğrulanamamıştır. Daha sonra Çeçence, Arap alfabesiyle yazılmıştır. Bu alanda ilk reformlar Şeyh Şamil döneminde, daha sonra 1910, 1920 ve 1922 yıllarında yapıldı.

Kiril, Latin ve Gürcü harflerine dayanan Uslar alfabesi, daha çok akademik çevrelerce kullanıldı. Bu alfabe 1911 yılında yeniden düzenlendi, ancak Çeçenler arasında yaygınlık kazanmadı.

1925’te Latin alfabesinden uyarlanan bir alfabe geliştirildi. 1934’te İnguşçanın yazımı içinde ortak hâle getirildi. Ancak 1938 yılında kaldırıldı.

1938-1992 arasında Çeçencenin yazımında kullanılan Kiril alfabesi.

1992 yılında Latin kökenli Çeçen alfabesi geliştirildi. Rusya’dan ayrılma yanlısı hükûmetin yenilgiye uğramasından sonra yeniden Kiril alfabesine dönüldü.

Türkçeden Çeçence'ye geçen alıntılar

Türkçeden Çeçenceye geçen Türkçe kökenli sözler ile Türkçenin aracılığıyla Arapça ve Farsçadan geçen sözlerden bir kısmı şöyledir:

Kaynakça

Polivanov sistemi, Japonca özel adları veya terimleri Rusçada temsil etmek veya bu dillerde Japonca dil öğrenimine yardımcı olmak için Japoncayı Rus Kiril alfabesine çeviren bir sistemdir. Sistem 1917 yılında Yevgeni Polivanov tarafından geliştirilmiştir.

Yazım açısından sistem, Kunrei-shiki ve Hepburn romanizasyonları arasında bir orta yol olup, Hepburn'de olduğu gibi yazılan hu ve tu, z ile başlayan moralar ve geleneksel Hepburn'deki gibi b, p ve m harfinden önce m olarak değiştirilen hece n dışında her yerde eskiyle eşleşmektedir.

Liste

Heceli n (ん/ン) b, p, m'den önce м (m) olarak yazılır ve ya, yu, yo'dan önce нъ olarak yazılır.

Gramer edatları は ve へ ва ve э olarak yazılır. Hece を, telaffuza bağlı olarak во veya о olarak yazılır.

Dış bağlantılar

• Online Japanese→Polivanov transcription converter
• Proposal for a coordinated Japanese transcription system for several Slavic languages 18 Ocak 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Automatic cyrillization of hiragana and katakana 26 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Kiriji and Yevgeny Polivanov 11 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Kumuklar, veya Kumuk Türkleri (Kumukça: Къумукълар, Qumuqlar), Dağıstan, Çeçenya ve Kuzey Osetya'nın yerlisi bir Türk halkıdır Kuzey Kafkasya'daki Türkler arasında en kalabalık olanlardır. 1930'lara kadar Kuzey Kafkasya halkları arasında Kumukça lingua franca olarak kullanılmıştır.

Tarihsel olarak Kumuk platosu (kuzey Dağıstan ve kuzeydoğu Çeçenya), Hazar Denizi sınırındaki topraklar, Kuzey Osetya ve Terek nehri kıyılarına yerleşmişlerdir.

Kumukların yerleşim topraklarına ve tarihi devlet oluşumlarına Kumukya (Kumukça: Къумукъ, Qumuq) denir.

Nüfus ve yerleşim

Kumuklar, Kafkasya'da Azerilerden sonra ikinci en büyük Türkçe konuşan halk, Kuzey Kafkasya'daki en büyük Türk halkı ve Dağıstan'daki üçüncü büyük halktır.

Geleneksel yerleşim bölgesi, Dağıstan Cumhuriyeti'nin bugünkü Hasavyurt İlçesi ve Çeçen Cumhuriyeti'nin Gudermes Bölgesi, Hazar Denizi'nin batı kıyısı, Dağıstan'ın eteklerindeki bölgeler, Kuzey Osetya Cumhuriyeti'nin Terek nehri boyunca uzanan bölgeleri, Çeçen ve Kabardey-Balkar Cumhuriyetleri ile Terek sıradağları'nı içeren Kumuk Düzlemidir.

Rusya Federasyonu'nun konularına göre sayı

2010 nüfus sayımına göre, Rusya'da 503,1 bin kişi yaşıyordu, bunların 431,7 bin kişi Dağıstan'da yaşıyordu.

Bugün Türkiye'de devlet düzeyinde milliyetlerin resmi bir kaydı yoktur. 1994-1996 yılları arasında yapılan bağımsız bir araştırmaya göre, Türkiye'de Kumukların kompakt olarak yaşadığı 20'den fazla köy vardı.

Coğrafi grupları

Bugün Birkaç Kumuk grubu var:

• Temir-Han-Şura (ya da Orta ya da eski adı Şavhallık) Kumuklar (Ancikale, Tarğu, Temir-Han-Şura, Kazanış)
• Kuzey (Sulakdan) Kumuklar (Hasavyurt, Endirey, Yahsay)
• Dağ yanı Kumuklar (Karabudağkent, Boynak, Heli, Paraul)
• Kaytağ (Güney) Kumuklar (Başlı, Macalis, Kayakent, Alhocakent)
• Terek nehir Kumuklar (Borağan, Güçükyurt)

Etnonim

"Kumuk" etnoniminin kökeni tam olarak açık değildir. Çoğu araştırmacı (Bakikhanov, S. Tokarev, A. Tamay, S. Hacıyeva vd.) adını Kuman "Kimak" etnonim'den veya başka bir Kıpçak adı olan "Kuman"'dan türemiştir.

Uslar'a göre, 19. yüzyılda Kuzey Kafkasya'da Kumuk veya Kumuk terimleri, ovanın Türkçe konuşan sakinlerini ifade etmek için kullanılmıştır. Dağıstan, Çeçenya ve İnguşetya'da sadece Kumuklar Kumuk terimleriyle anılırdı.

B. Alborov, "kumuk" etnonimini Türkçe "kum" (kum, kumlu çöl) kelimesinden türetmiştir. Buna karşılık, Ya. A. Fedorov, 8.-19. yüzyılların yazılı kaynaklarına dayanarak, "Gumik - Kumyk - Kumuk" etnik adının Orta Çağ ile ilişkili yerel bir Dağıstan yer adı olduğunu yazdı.

19. yüzyılın sonunun yazarı A. Starchevsky, kendisi tarafından derlenen sözlükte "Arıyak" Kumuk adını gösterdi. N. Marr, sırasıyla, Kumukların öz adı olarak "tüzlü(ler)" [düzlüler demek] bir etnonimni bahsetmiştir. P. Uslar'a göre, Kumyk dilinde, Kuzey Kumuklar "mıçığış" kelime ile ifade edildi, Çeçenya sınırındaki Miçik nehrinin adından (şu anda bu Çeçenlerin Kumuk dilindeki adıdır).

Güney Kumukları kendilerini "haydaq qumuqlar", yani "Kaydağ kumuklar" olarak adlandırdılar.

Rus, Avrupa ve Fars kaynaklarında Kumuklar "Dağıstan Tatarları", "Kafkas Tatarları", "Terek Tatarları" (Tatarlar demek Türk millet) ve Çerkesler olarak da biliniyordu.

Dağıstan'ın diğer halkları Kumukları ova / düz sakinleri olarak adlandırıyor.

Kumuk adının geçtiği bir daha bir kaynak, Kâşgarlı Mahmud'un Divân-ı Lügati't-Türk adlı eseridir. Kâşgarlı Mahmud, Kumuk kelimesinin karşılığı olarak "Bir zaman yanında bulunduğum beylerden birinin adı" der. Anlaşılıyor ki Kumuk Türkleri, daha XI. yüzyılda kendi adlarıyla tarih sahnesindedirler.

Etnogenez

Bilim adamları arasında Kumukların kökeni hakkında bir fikir birliği yoktur.

Konstantin Smirnov, 8-10. yüzyılların Kumuk ovasının nüfusunu, ülkenin mevcut sakinlerinin en yakın atası olarak kabul etti. Kumukların kökenini Kıpçaklarla ilişkilendiren Semön Bronevsky, Kumukların 12-13. yüzyıllarda Kıpçaklarla birlikte Dağıstan'da ortaya çıktığına inanıyordu.

Klaprota göre, Kumuklar Dağıstan'da Hazarlarla aynı anda ortaya çıktı ve onlardan sonra burada kaldı ve A. Vemberi'ye göre, Kumukların Dağıstan'a Hazarlarla aynı anda girmelerine izin verir, burada yaşlı bir nüfusla tanışır ve onunla birleşirler. Kumukların Kuman öncesi tarihi de Kumuk folkloru tarafından kanıtlanmıştır. Hazar Kağanlığı'nın varlığından kaynaklanan atasözlerini ve atasözlerini korur.

Başka bir Sovyet etnografı olan S. Tokarev, Kumukların kökenini, Pliny'nin MS 1. yüzyılda Kuzey Dağıstan sakinleri olarak bahsettiği "Kam" veya "Kamak" halkıyla ilişkilendirdi.

Rus oryantalist Vladimir Minorsky ve Norveçli bilim insanı Fridtjof Nansen, Kumukların Hazar kökeni hakkında yazdılar.

Kumukların etnogenezinde çeşitli Türk boyları yer almıştır. Kumanya, sonra Altın Orda ve daha sonra Kafkasyalı Tümen Hanlığı'nın Türk kabileleri ve Kipçaklar önce de Hun ve Ön Bulgar Türk kabileleri — güyen, tümen, as, çağar, sabir, barsil, sala, bürçebiy, döger, candar, borağan, oksungur, tork ve diğerleri.

Rus dilbilimci N. Baskakov şunu yazdı:

Etnik temeli Kıpçak-Oğuz-Bulgar aşiretleri ve kabileleri olan Karaylar, Kumuklar, Karaçaylar ve Balkarlar.

Plano Karpini, 13. yüzyılda Moğollar tarafından fethedilen Hazarya kabilelerinin “Komuk”, “Tarklar”, “Aslar” ve “Çirkaslar” adlarıyla anılmaktadır.

Kumukların Kumuk ovası, Terek nehri yakası ve Dağıstan'ın en eski sakinleri olduğu görüşü daha sonraki araştırmacılar tarafından da desteklenmektedir: K. Kadiradzhiev, Y. Kulchik ve K. Dzhabrailov, A. Kandaurov, B. Ataev ve M.-R. İbrahimov.

Kraniolojik verilere göre, Dağıstan sakinleri arasında, kafatasının yapısına göre, ovanın yerli sakinleri ve her şeyden önce Kumuklar, Hun zamanının kafataslarına en yakın olanlardır. Bu, Kumukların muhtemelen Hun krallığının nüfusunun doğrudan torunları olduğu varsayımını doğrular.

Tarih

8. Yüzyıldaki Arap fetihleri sırasında Kumuklar, Hazar bölgesindeki nüfusun baskın çoğunluğunu oluşturdu. O zamanlar, Miçik Nehri havzasına zaten Kumukistan deniyordu. Kumuklar, Kuzey Kafkasya'daki Hazarların soyundan gelmektedir.

Kumuk halkının yerleşim topraklarında, en ünlüleri Hunlar Krallığı, Hazar Kağanat, Tarğu Şavhallık olan birkaç devlet vardı. Kumukların Rusya ile ilişkiler da dahil olmak üzere büyük jeopolitik öneme sahip diğer önemli devlet oluşumları, Endirey Beyliği (Endirey'li Soltan-Mahmud'un derebeyliği), Ötemiş Soltanat, Tümen Beyliği (Şavkal / Şevkal Tümen), Borağan Beyliği, Mehtulu Hanlığı'ydı, Boynak Beyliği ve diğerleri.

V. Pantühov yazdı

"Antik çağlardan beri, Kumuklar dağcılar arasında büyük bir otoriteye sahipti ve Kumuk Kağanları ve Şamhallar genellikle Doğu Dağcılarının Transkafkasya Bölgesi'ne yaptıkları tüm savaşçı kampanyaların başında duruyorlardı. Yakın ve uzak seferleri sırasında Asya ile sık sık ilişki içinde olan ve kuzeyde Slav ve Turan kabileleriyle birleşen Kumukların ataları — Hazarlar, Kafkasya'nın çeşitli unsurlarıyla, onların bir parçası olan, doğal olarak Asya'dan Avrupa'ya ve geriye doğru kültürün iletkenleriydi. "

Şavhallık

En büyük Kumyk devleti, 16. yüzyıldan beri Tarğu Şavhallığı idi (ya da Şamhallık, Kumukça: Tarğu Şawhallıq) olarak bilinen idi. Şavhallığ'ın oluşum zamanı kesin olarak bilinmemektedir: bazı kaynaklar 8. yüzyılda Arap etkisinin olduğunu gösterir, diğer kaynaklara göre Şavhal hanlar Altın Orda kökenlidir. Bazı kaynaklar ayrıca Şavhal hanedanlarının olası bir değişikliğine de işaret ediyor.

Timurlu Tarihçi Nizameddin Şami, Şavhal'ı Altın Orda'nın müttefikleri olarak adlandırdı. 1396'da Tohtamış'a karşı kazanılan zaferden sonra Timur, Shavhal'a karşı bir kampanya başlattı. Tarihçi Şarafaddin Yezdi şunları bildirdi: “İnatçı direniş yenildi, kaleler alındı, sakinler öldürüldü, ölümden bir tepe inşa edildi, şamhalın kendisi öldürüldü.” Timurlenk daha sonra Dağıstan'da Şamhal gücünün restorasyonuna katkıda bulundu. Bir Osmanlı kaynağına göre, Timur'un oğlu Miran-Şah'ın Kara-Koyunlular'dan yenilmesinden sonra Kumuklar bağımsızlıklarını kazandılar ve Cengiz Han ailesinden bir şemhal seçtiler.

Ancak devlet, 16. yüzyılın sonunda, birkaç yarı özerk (örneğin Mehtulu, Erpeli, vb.) veya bağımsız (örneğin, Yahsay) beyliklerine bölündüğünde, kısmi parçalanmadan kaçınmadı. 16-17. yüzyıllarda Şavhallık uluslararası arenadaki varlığı arttı. Şamhalların vasal mülklerinin sınırları bir zamanlar Kabardey'e kadar uzanıyordu. Şavhal Dağıstan Valisi ve bir süre Derbent Hanı unvanını taşıyordu.

Avrupa'dan Asya'ya giden yollardan biri olarak Kumuk topraklarının elverişli stratejik konumu, Kumuk hükümdarlarının sık sık bir manevra politikası izlediği üç komşu imparatorluğun bölgesinde nüfuz mücadelesinin nedeni haline geldi.

Rus ve Safevî devletlerinin genişlemesi

1560'larda, Gürcü kralı ve Kabardey prenslerinin istekleri nedeniyle Rus birliklerinin Şavhallık'a karşı sayısız seferi başladı. Komutan Çeremisinov, 1560'ta Tarğu'nun başkentini ele geçirdi ve yağmaladı. Kafkas Tümen Hanlığı, Şavhallık ile ittifak halinde, fethine umutsuzca direniyor, ancak 1588'de, Hanlığın başkentinin bulunduğu yerde Rus Terki kalesi kuruldu. Tümen hükümdarı Soltaney, Endirey hükümdarına kaçtı.

1594'te Kvorostinin'in Dağıstan Seferi gerçekleşti; bu sırada Rus birlikleri, Terek Kazakları Tarğu'ya aldı, ancak orada Kumuklar tarafından engellendi ve Terki'ye çekilmeye zorlandı, bu da bir uçuşa dönüştü.

1604-1605'te Buturlin'in "Şevkal Kampanyası" olarak bilinen Dağıstan Seferi donatıldı. Karaman sahasındaki Rus birliklerinin, Şavhal hanedanının Soltan-Mahmud'un temsilcisi tarafından yönetilen Kumuklar tarafından birleştirilen Dağıstan kuvvetlerine karşı yenilgisinin bir sonucu olarak bir dizi kampanya başarı ile taçlandırılmadı. Karamzin'e göre, Rus devletinin Kuzey Kafkasya'nın doğu kesimindeki genişlemesi 118 yıl boyunca durduruldu, ancak Kafkasya'da bir yer edinme girişimleri devam etti.

1649 veya 1650'de Çoban-Murza, Nogay ile Şavhallık'a göç etti. Rus hükûmeti 8.000 kişilik bir orduyu Rusya'nın vassallarıyla birlikte Nogayları geri göndermeye zorlaması gereken Şavhallık'a gönderdi, ancak Surhay III. Şavhal Rus ordusuna saldırdı ve Germençik Savaşı'nda Rus ordusunu yendi.

1651 ve 1653'te Kumuklar, Safevî devletinin birlikleriyle birlikte Rus Sunja kalesini yok etti. Bununla birlikte, bu arada, 1646'da Şah Abbas II, Kumuk topraklarında bir kale inşa etmek için ilk girişimi yaptı, bu da Kumuk Surhay III. Şavhal'ın öfkesine ve onun kesin olarak reddetmesine neden oldu:

Şahın Kumuk topraklarında şehirler inşa etmesi asla olmadı

1658'de Surhay, Kaytag usumi Rüstem ile birlikte İranlılara karşı savaştı, ancak yenildi. Yine de Farslar ağır kayıplara uğradılar ve Kumukya'daki kalelerin inşası terk edilmek zorunda kaldı.

Çarın 1714'te I. Petrus'a verdiği raporlara göre, Farslar Kumuk prenslerine ve Şavhallara "... haraç gibi maaşlar" ödediler.

Müttefikler

Şavhal Çopan, Osmanlı İmparatorluğu vatandaşlığını kabul etti ve 1578-1590 Osmanlı-Safevi savaşlarına Osmanlıların yanında katıldı.

Dağıstan, Tümen ve Tarğu mülkleri müttefikti ve Kırım hanlarının hanedanının temsilcileri için bir sığınaktı. 15. yüzyıldaki "Gerey Han'ın kroniklerine" göre, Kırım tahtının kaybedenlerinden biri olan Gerey Han, Dağıstan'a kaçtı. 1536'da taht mücadelesinde Sahib-Gerey'in rakibi olan Islam-Gerey, Kumukya'da saklanıyordu. 1580'lerde Murad-Gerey, birincinin kızıyla evlenerek Şamhal'a kaçtı. 17. yüzyılın ilk üçte birinde Şagin-Gerey Kumuk'a gitti. IV. Muhammed-Gerey, tahttan ikinci kez indirildikten sonra, Tarğu Şamhallığın belirli bir hükümdarıydı ve hatta Kumukyadaki Pirbay köyünün adını Bahçesaray (Kırımnı başkenti gibi) olarak değiştirdi. 16. yüzyılın ortalarında, Korkunç İvan'a bir mektupta Kırım Han, Kumuklar ile bir ittifak hakkında yazdı.

1591'de Han Gazi-Gerey, Moskova kampanyasını Moskovanın Tümen ve Şavhal'ın mülklerine genişlemesinin intikamı olarak açıkladı. Golitsin'in Kırım'daki ikinci kampanyası sırasında, Selim-Gerey'e yardım etmek için Kafkasya'dan elli bin Kumuk, Çerkes ve Yaman-sadak Nogaylar geldi.

Kumuklar, Kırım garnizonlarında görev yaptı. Evliya Çelebi'ye göre, Cincik ve Kuban nehirlerinin birleştiği yerde bulunan Şad-Kermen kalesinde, “tüm Kabardey beylerinin” İslam'a dönüşmesi sayesinde “100 Kumuk atlısı” görev yaptı.

I. Peter ile savaşlar

1722-1723'te Rus İmparatoru I. Peter, İran kampanyasını donattı. Hedeflerden biri, Şavhal Hazar mülklerinde bir yer edinmekti. Endirey mülkiyeti, Rus ordusuna karşı çıkan ilk kişi oldu. Yenilgiye rağmen, Kumuklar düşmana ağır kayıplar verdi ve bu da imparatoru şok etti. Ötemiş Sultanlığı'nın feodal mülkiyeti, İnçe Nehri'ndeki savaşta Peter'e şiddetli bir direniş gösterdi. Peter o zaman dedi:

“Bu insanların savaş sanatı hakkında bir fikri olsaydı, o zaman tek bir ulus onlarla silahlanamazdı”.

Tarğu Şavhallığı ilk başta Rus yanlısı bir tutuma bağlı kaldı, ancak Rus kalesinin inşasından sonra Rusya'ya karşı çıktılar. Kumuk şemhalleri artık komşularını 1605'teki gibi birleştiremediler ve büyüyen Rus kuvvetlerine karşı mücadelede yalnız kaldılar.

Rusya'nın sık seferlerinin bir sonucu olarak, Rusya'ya resmi katılımı 1813'te Gülistan Barışı ile güvence altına alınan geniş devletten yalnızca küçük mülkler kaldı.

Kafkas Savaşı

Kafkas Savaşı sırasında öne çıkan Rus General Grigoriy Philipson, Kumuklar hakkında şunları yazmıştır:

Profesör Yazıkov askeri coğrafya derslerinde bize her ikisini de vaaz etmesine rağmen, Kafkasya ve Kafkas Savaşı hakkında belirsiz bir fikrim vardı; ama ona göre bir şekilde Kumukların bizim için en cesur ve en düşman kabile olduğu ortaya çıktı.

Kumuklar, Şeyh Mansur'un ayaklanmasında geniş yer aldı. Kumuk prensi Ali-Soltan Çöpalav, Mansur ile birlikte birkaç kez Kizlyar'a saldırdı. Tatartüp yakınlarındaki belirleyici savaşta Kumuklar bizzat Şeyh Mansur tarafından komuta edildi. Mansur'un diğer müttefikleri Hasbulat Kazanışlı (Bammatulu beylikni sahibi) ve Kazbek Umaş idi. Genel olarak, Şavhallık'da ve Kumuk düzleminde en az beş ayaklanma meydana geldi: Dağıstan'da 1818-1822'deki Rus karşıtı ayaklanma, sırasında Zasulak Kumuklar ve Mehtulu Hanlığı'nın yenilgiye uğratıldığı, 1823'teki Şavhallık ayaklanması, 1825'te Beybulat Taymiyev'i destekleyen ayaklanma, 1831'deki Şavhallık ayaklanması, 1831'deki Kumyk düzlemindeki ayaklanma ve 1843'teki Şavhallık ayaklanması[127]. Dubrovin'e göre,

"Şamhal halkı aynı zamanda Kazi-mulla'nın öğretilerinin ilk takipçileriydi ve onun silahlı kuvvetlerinin ilk çekirdeği olarak hizmet ettiler".

Ayrıca, 1844'te Kumuk uçağında bir ayaklanma ve 1855'te Kumukların genel bir ayaklanması hazırlandı. Dağıstan 1877-1878'deki ayaklanmada Güney Kumukya'nın Başlı köyü katıldı.

Rus devleti tarafından direnme girişimleri nedeniyle Kumuk köylerinin yıkılmasına ve yıkılmasına rağmen, Kumuk Ovası komşuları tarafından çıkar veya siyasi çıkarlar için saldırıya uğradı. Örneğin, 1830'da Çeçen lider Avko, İmam Gazi-Muhammed'in ordusuna katılma bahanesiyle bir müfreze toplayarak, son anda gerçek niyetini, "Endirey şehrini yenmek ve hırsızlık için veya sürüleri Kumuklardan çalmak", açıkladı, ancak bu durumda müfreze hayal kırıklığı içinde dağıldı. Gazi-Muhammed, Kumuk topraklarını harap ederek onları dağlara gitmeye ve hareketinin bir parçası olmaya zorlamaya çalıştı.

Kafkasya İmamatın Kumuk liderleri

Dağıstan ve Çeçenya İmamı Şamil muhtemelen Kumuk kökenliydi.

Kumuklar şunlardı: Çeçen direnişinin lideri ve İmam Şamil'in müdiri (naiplerin üstünde) Taşav-Hacı; Dağıstan'daki erken ayaklanmaların liderleri Sultan Ahmed Han Avarlı (Mehtulu Han ailesinden ve 1802'den beri Avar bölgesini Hanı, 1819-1822'de Dağıstan'daki ayaklanmanın organizatörü); Hasan Han Mehtululu (1819-1822 Mehtulu ayaklanmasının organizatörü); 1824 ve 1834'te 'daki ayaklanmaların organizatörü, İmam Gazi-Muhammed (Tarğulu Şavhallıknı taht varisi) naibi Umalat-bek Boynaklı; İmam Gazi-Muhammedʼnin naibi İrazibek Kazanışlı; Şamilʼnin sırdaşı ve naibi İdris Endireyli; İbrahim el-Gimri naibiʼnin yardımcısı, "murtazaketlerin" — yani Şamil'in kişisel muhafızı'nın yüzbaşısı — Şangirey Muselimavullu (lakaplı Ova Aslanı); Şamilʼnin Büyükelçi İbrahim Han Oğlu (Kumuk Han Oğlu); Şamilʼnin naibi Muhammed-bek Tarğulu; Başir Aşılı Yahsaylı (1858'deki İnguş ayaklanmasının liderlerinden biri).

Ayrıca Kumuklar, İmam Şamil'in "murtazaketlerinin" (kişisel muhafızları) çoğunluğunu oluşturuyordu.

Şavhallığʼın ve Kumuk bölgesinin kaldırılması

Kafkas Savaşı'nın sona ermesiyle 30 Aralık 1869'da Terek bölgesinin Kumyk ilçesi (Kuzey, Zasulak Kumukya) kaldırılmış ve Hasavyurt ilçesi olarak adlandırılmıştır. Biraz önce, 13 Ağustos 1867'de, Kumuk devletinin sonu olarak kabul edilebilecek Tarğu Şavhallığı kaldırıldı.

Kumuk topraklarının kolonizasyonu

Çarlık ve Sovyet hükûmeti, 18. yüzyılın sonları - 19. yüzyılın başlarından itibaren Kumuk topraklarını diğer halklarla birlikte yerleştirme politikası izledi.

Kumuklar, Kaçkalık ve Avuh bölgelere yerleştiler ve sahip oldular, bunlar yavaş yavaş Çeçenler tarafından yerleştirildi. Salatavyaʼya Avarlar çıktılar. Mesala, 1811'de Tormasov, "Çeçenleri dağları uçakla terk etmeye ikna etmeyi" emretti.

Kafkasya valisi Vorontsov, Kumukların mülklerini "sömürgeleştirme" politikasını, yine Çeçenler tarafından, "Kumukların bunlar üzerinde hiçbir hakkı olmadığını" öne sürerek izledi. Zaten 70'lerin sonlarında, Gerzelavul'dan Endirey'e kadar Hasavyurt bölgesinin tüm güney kesiminde Çeçenler yerleşti. 1870'ten 1877'ye kadar bölgedeki Çeçenlerin sayısı 5.912 Avuklular'dan 14.000 Çeçen'e yükseldi ve 1897'de 18.128'e yükselmeye devam etti.

Terek-Sunja arasındaki Kumukların mülkleri kaybedildi ve Kumuk nüfusu ile birlikte şimdi Çeçenya'nın bir parçası oldu.

1850'lerde, Terek bölgesinin Kumuk ilçesinin Kumuk prensleri, toprakların yarısından Kumuk nüfusu lehine gönüllü olarak vazgeçti, ancak ilgili hakları teyit eden belgeler sadece şehzadelere ve uzdenlere verildi ve nüfusun geri kalanına çıkarılmadı. Yerel yetkililer, çeşitli bahaneler kullanarak yeni gelenleri kendi Kumuk topraklarına yerleştirdi. Kumuk halkının haklarını ihmal etme politikasının 1907'de devam ettiği kaydedildi.

Daha Sovyet döneminde, Dağıstan'ın başkanı Avar Daniyalov, ulusal özerkliklerin eksikliğini ve komşu halkların Kumuk topraklarına yeniden yerleştirilmesini haklı çıkarmak için şunları yazmıştı:

“Öncelikle ekonomik nedenlerle bunu yapmak gerekliydi. En azından Dağıstan'ın ana halklarına (Avarlar, Darginler, Kumuklar, Lezginler, Laklar, Tabasaranlar) ulusal özerklik verilmesine karar verilirse, Dağıstan'ın ana zenginliği (ekilebilir arazi, meralar) Kumuklar'a gidecekti, çünkü onlar kendi topraklarında bulunuyorlardı... İkinci olarak, siyasi ve etnik hususlar dikkate alındı. Yani, varlıklarının tüm tarihinde Avarlar genel bir devlet eğitimine sahip değildi ... "

Kumuk ilçesi ve Şavhallığ'ın kaldırılmasından bu yana Kumukların kendi ulusal cumhuriyetleri ve hatta tek etnikli bölgeleri bile olmadı. Çarlık döneminde başlayan ve SSCB yıllarında güçlenen Kumuk topraklarının iskan politikası, günümüz Dağıstan Cumhuriyeti'nde de devam etmektedir. 20. ve 21. yüzyılın başlarında, Kumuk yerleşiminin toprakları önemli ölçüde azaldı, Kumyk etnik grubu, şimdi Avarlar, Darginler, Laklar ve Çeçenler'in yaşadığı yerli topraklarda bir azınlık haline geldi.

Ekim Devrimi, Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti

Ekim Devrimi yıllarında Kumuk entelijansiyası Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin yaratılmasında aktif rol aldı. Prens Raşit Han Kaplan kurucularından, devletin ana ideologlarından birisi ve İçişleri Bakanıydı, Haydar Bammat Dışişleri Bakanıydı, Savaş Bakanı Prens Nuhbek Şavhal Tarğulu idi, Zubayır Temirhan Birlik Konseyi başkanıydı (“Birlik Meclisi”, parlamento) ve başka kilit bakanlar.

Muhacirlik

Kumuklar ve Türkiye arasında her zaman yakın bağlar olmuştur, örneğin bugün güney Kumuklar, görünüş ve lehçede güçlü bir Oğuz unsuruna sahiptir.

15. yüzyılda, erken Kumuk şairi Ummu Kamal Türkiye'ye taşındı. 16-17. yüzyıllarda Özdemir Paşa ve onu ulanı Osman Paşa belki Dağıstan Türklerden, demek Kumuklardan, geliyor.

18-19. yüzyıllarda. Kumukların Osmanlı İmparatorluğu'na hem zorunlu hem de gönüllü olarak yeniden yerleştirilmesi (muhacirlik) vardı.

1920'lerde Bolşeviklerin iktidara gelmesiyle birlikte Türkiye'ye yeni bir göçmen dalgası geçti. O yılların yerleşimcileri arasında ünlü Dağıstan figürü Aselderhan Kazanalp (1855-1928), Prenses Cahbat Tarğulu, Prens Asadullah Ahmathan Usumi, Prens Raşit Usumi vardı, Prens Orhan Tarğulu (Türkiyede profesör Orhan Şamhal) ve diğerleri. Raşit Usumi daha sonra Biga şehrinin yönetiminin başına geçti ve orada adının bir caddeye verildiği, onu oğlusu Fethi Usumi de sonra Biga bakanı oldu ve gazeteci Sadullah Usumi — Raşitni başka bir oğlusudur.

Türkiye'deki başka muhacirlerden — Ahmet Saib Kaplan, Baha Sait Bey, Abidin Elderoğlu.

Bazı Muhacirler, şu anda bile birkaç düzine Kumuk ailesinin bulunduğu Suriye ve Ürdün'e taşındı. Örneğin, Suriye'deki Deir-Ful köyü, 1878-1880'lerde Ötemiş, Başlıkent ve Karabudağkent'ten güney Kumuklar tarafından, daha sonra kuzey Kumukya'dan (Köstek) Kumuklar ve diğer Dağıstan halklarının temsilcileri tarafından kuruldu.

Diğer göçmenler arasında ünlü Iraklı fotoğrafçı Murad al-Dağıstani (Murad Acamat) ve önde gelen Pakistanlı mimar Nasreddin Murathan yer alıyor.

Demografi

1795'te Rus İmparatorluğu'nun tahminleri, Şamhal topraklarında (Kumyks dışındakiler dahil) 100 bin kişilik bir sayı veriyor. 1833'te kaba tahminler, Rus İmparatorluğu'nun etki alanlarında yaklaşık 88 bin Kumuk olduğunu gösterdi. 1866'da Kafkas Savaşı'nın sona ermesinden sonra, bazı tahminler 78 bin civarında gösterdi. 1886, 1891 ve 1897'de buna göre - 88, 108, 83 buna göre, 1916'da - 98 bin. 1926 Sovyet nüfus sayımı 88 bin gösterdi. Böylece, neredeyse bir asırdır, savaşlar, Rusya'nın fethettiği topraklardan göçler ve hastalıklar nedeniyle herhangi bir büyüme belirtisi yok.

Rusya'dan Etnosid

Stalin hükûmetinin kararıyla 12 Nisan 1944'te tarihi Kumuk başkenti Tarki ve komşu köylerin Kumuk nüfusu tamamen Orta Asya SSR'lerine sürüldü (Çeçenler, Karaçaylar, Balkarlar ve Kırım Tatarları da sürüldü). Gerekçe olarak, bölgeye iskân edilen dağ halklarının "tarımsal ihtiyaçlara araziyi boşaltmak" olduğu belirtildi. Rus hukukundaki tarihi sicile rağmen sınır dışı etme, Rus hükûmeti tarafından hâlâ kabul edilmiyor. Bu olayın bir sonucu olarak, yerel halk yıllarca eski başkenti Tarki'yi kaybetti ve bu da Kumyk kültürel mirasının çoğunun kalıcı olarak yok olmasına yol açtı.

UNPO, Kumyks'in üyeliğini şöyle tanımlıyor:

Sovyet işgali altında, bir etnokırım politikası uygulandı ve Kumuk hareketlerinin liderleri bastırıldı, zulüm gördü ve öldürüldü. Tek kültürlü tarımın başlaması, toprağın sömürülmesi ve ormansızlaşma, bölgede ekonomik ve ekolojik bir krize yol açtı. Buna ek olarak, Kumuk halkı kültürlerini koruyamadılar, örneğin dillerini geleneksel Arap alfabesiyle yazma veya dillerini okullarda öğretme hakları reddedildi. UNPO üyeliği sırasında Kumuk halkı, Dağıstan Cumhuriyeti'nde bir idari reformu savundu ve ulusal özerklik biçiminde kendi kaderini tayin hakkını aradı. Ayrıca geleneksel yaşam tarzlarını, kültürlerini ve geleneklerini korumaya çalıştılar.

Kumukların sınır dışı edilmesini gerçekleştiren Dağıstan'ın komünist lideri, Dağıstan'ın etnik olmayan idari sınırını bu şekilde gerekçelendirdi.

“Birincisi, [Dağıstan'ı etnik olmayan bir ilkeyle bölmek anlamında] bunu ekonomik nedenlerle yapmak gerekliydi. En azından Dağıstan'ın ana halklarına (Avarlar, Dargins, Kumyks, Lezgins, Laks, Tabasarans) ulusal özerklik verilmesine karar verilirse, Dağıstan'ın ana zenginliği (ekilebilir arazi, meralar) Kumyks'e gidecekti, çünkü onlar kendi topraklarında bulunuyorlardı... İkinci olarak, siyasi ve etnik hususlar dikkate alındı. Yani, varlıklarının tüm tarihinde Avarların birleşik bir devlet varlığı yoktu ... "

Türkofobi

1925'te Rus bilgin Nikolay Trubetskoy, Rusya'nın Kumuklar ile ilgili politikasını açıklayabilecek görüşlerini dile getirdi:

Kumyk, neredeyse tüm Kuzey Kafkasya'nın (Hazar Denizi'nden Kabardey dahil olmak üzere) "uluslararası" dilidir, Azerice, Transkafkasya'nın çoğuna (Karadeniz kıyıları hariç) ve ayrıca Türkiye, Ermenistan, Kürdistan ve Kuzey İran'a hakimdir. . Bu dillerin ikisi de Türkçedir. Unutulmamalıdır ki, ekonomik hayatın yoğunlaşmasıyla birlikte "uluslararası" dillerin kullanımı o kadar önem kazanmıştır ki, ana dillerin yerini almıştır: Dağıstan'ın güney bölgelerinin birçok bölgesi şimdiden tamamen "Azerbaycanlaştırılmış" hale gelmiştir. Dağıstan'ın böyle bir Türkleştirilmesine izin vermek Rusya'nın çıkarına pek de uygun değil. Ne de olsa Dağıstan'ın tamamı Türk olursa, o zaman Kazan'dan Anadolu'ya ve Kuzey İran'a kadar sürekli bir Türk kitlesi olacak ve bu da ayrılıkçı, Rus düşmanı bir önyargı ile Pan-Turan fikirlerinin gelişmesi için en uygun koşulları yaratacaktır. Dağıstan, Avrasya'nın bu bölümünün Türkleşmesine doğal bir engel olarak kullanılmalıdır.

Dili

Kumuklar, Türk dillerinin Kıpçak grubunun Kıpçak-Polovtsian alt grubuna ait olan Kumuk dilini konuşurlar. Bununla birlikte, Kumuk dilinin çekirdeği 7-10. yüzyıllarda oluşmuştur. Hazar devletinin bağırsaklarında ve Hazar-Bulgar substratı üzerinde oluşturulmuş ve ardından Oğuz-Kıpçak substratının üzerine empoze edilmiştir. 1930'lara kadar, Dağıstan'dan Kabardey'e kadar, Kuzey Kafkasya'nın geniş bir bölgesinde ortak lingua franca idi.

Kumuk dili, Dağıstan ve Kuzey Kavaz'ın eski yazılı edebi dillerinden biridir. 20. yüzyıl boyunca, Kumuk dilinin yazımı dört kez değişti: 20'li yılların başında geleneksel Arap yazısı değiştirildi, 1929'da önce Latin alfabesi ve ardından 1938'de Kiril alfabesi (Kiril alfabesi) ile değiştirildi. ayrıca 40'lı 50'li yılların başında reform yaptı).

Kumuk diline en yakın diller Karaçay-Balkarca, Kırım Tatarcası ve Karaycadır[190]. N. A. Baskakov, Codex Cumanicus yazılı anıtına dayanarak modern Karayca, Karaçay-Balkarca, Kumukca, Kırım Tatarcası ve Memluk Kıpçaklarının dilini Kuman diliyle bir gruba dahil etti. A. N. Samoilovich de Kuman dilini Karaçay-Balkarca ve Kumyk diline yaklaştırdı.

Kumuklar arasında Rusça, 19. ve 20. yüzyılın ilk yarısından gelen göçmenlerin torunları arasında Türkçe ve Arapça da yaygındır.

Kumuk dilinin lehçeleri arasında Buinak ve Khasavyurt (Edebi Kumyk dilinin temelini oluşturan), Podgorny, Kaitag, Terek (Mozdok ve Bragun)[192] vardır.

Kafkasya'nın Lingua franca'sı

1848'de Kafkas Tatarı, yani Kumyk öğretmeni Timofey Nikitich Makarov, bölgede uluslararası Kumyk olan Kuzey Kafkas dillerinden biri için Rusçadaki ilk dilbilgisini yazdı. T. Makarov yazdı:

Tatar dilini konuşan kabileler arasında hem dilin kesinliği ve doğruluğu hem de Avrupa medeniyetine yakınlık açısından en çok Kumukları sevdim, ama en önemlisi, Kafkasya'nın Sol Kanatında yaşadıklarını kastettim. Askeri harekâtlarımızın olduğu ve kendi dilleri dışında tüm aşiretlerin de Kumukca konuştuğu Hat.

Dilbilimci-Türkolog A.N. Kononov ayrıca Kumuk'un Kuzey Kafkasya'daki Türk dillerinin en eskisi olduğunu ve “Kuzey Kafkasya için ve ayrıca Transkafkasya için Azerbaycan dilinin bir tür Lingua franca olduğunu” kaydetti. Derlugyan George, Kumuk dilinin rolü hakkında yazıyor:

Bozkır halkları arasında egemen olan Türk dilleri Kumyk ve Tatar, Doğu Afrika'da Swahili veya Avrupa aristokrasileri arasında Fransızca gibi, çok uluslu Kuzey Kafkasya'da ortak bir lingua franca olarak hizmet etti. Jeopolitik değişimler nedeniyle, Avrasya'nın Büyük Bozkırı bir sınır bölgesi olmaktan çıkınca, etnik gruplar arası iletişim dili olarak Türk lehçelerinin yerini Rusça almıştır.

19. yüzyılda Vembery, Kumyk'in rolünü şu sözlerle tanımladı:

Kumukların kültürel ilişkilerine gelince, yol boyunca fark ettiğimiz gibi, birçok Kafkas halkı onların etkisi altında kalmış ve Kumuk dilini benimsemiş ve Kumuklardan dini konuları öğrenmiştir. Kumuk dili, Balkar, Bezengi, Chegem, Khulama ve Urusbia dağlarının Kabardey sakinleri tarafından anlaşılır ve kısmen de konuşulur. Ayrıca, Çeçenler ve Lezginlerin bir kısmı bu dili anlıyor ve bugün Ruslar bu Türk lehçesinin henüz anlamını kaybetmediğine şaşırıyorsa, o zaman Rusların kendileri buraya yeni gelirken, İslam'a dönüşen Kumyks zaten bir oyun oynadı. Ortaçağın başlarındaki pagan sakinleri arasında kültürel tüccarlar, Müslüman misyonerler arasındaki rol.

Kumyk, Rus İmparatorluğu yönetimi ile ilişkilerde Kuzeydoğu Kafkasya'nın resmi diliydi. Dağıstan'da, yalnızca Kumyk ile ilgili olarak, linguonem "Müslüman dili" (busurman til) de kullanılmaktadır[197].

Sovyet döneminde, Kumyk'ın rolü, DASSR'de devlet ilan edildiğinde 29 Haziran 1923'te konsolide edildi, çünkü “yerli Dağıstan nüfusunun çoğu Türk-Kumyk dilini konuşuyor ve anlıyor ... Dağlık Dağıstan okullarında Türk dili öğretiminde yapılan deneyim parlak sonuçlar verdi ... not edildi ... "Türk-Kumyk" dilinin Dağıstan yerlileri arasındaki tek iletişim dili olduğu kaydedildi".

Dağ göçü

1935'te, dil komisyonunun çalışmalarının ve Varşova Doğu Enstitüsü'ndeki kongrenin sonuçlarına göre Kumyk, Bağımsız Kafkasya Komitesi (esas olarak Dağ Cumhuriyeti'nin liderlerinden oluşan) tarafından "ortak bir kabileler arası" olarak seçildi. tüm Kuzey Kafkas kabilelerinin dili." Aşağıdaki diller değerlendirmeye sunuldu: Kumyk, Abhaz, Adige, Avar, Çeçen, Osetçe.

Kumuklar ve Kumuk dili dünya edebiyatında

Alman şair Paul Fleming, 1633 ve 1636'da Holstein elçiliği ile birlikte Kumyk topraklarında seyahat ederken, Kumykia ve kasabalarına birkaç ayet ayırmıştı.

Kumuk dili, her ikisi de Kafkasya'da Rus İmparatorluk Ordusu'nda görev yapmış olan Leo Tolstoy ve Mikhail Lermontov gibi Rus klasik yazarları için bir araştırma konusuydu. Tolstoy'un "Baskın", Kazaklar,[131] Hacı Murat ve Lermontov'un "Zamanımızın Bir Kahramanı"[132][129] gibi eserlerinde bu dil mevcuttur.

Tolstoy, "Kafkasya'da Avcılık" adlı eserinde Khamamatyurt'un Kumuk köyünü anlatır.

Aelxander Bestuzhev-Marlinsky ayrıca "Molla-nur" ve "Ammalat-bek" adlı eserlerinde Kumyk dili ve Kumykia'yı öne çıkardı ve "Dağıstan'dan Mektuplar" adlı eserinde Rus askeri baskınlarını Kumuk yerleşimlerine bazı ayrıntılarla anlattı.

Alexander Dumas ayrıca Kumukya'nın bazı bölgelerini ve Kumuk prensi Ali Qazanalp'in konuğu olduğu zamanı da anlattı.

Dini

Kumuklar, 8-12. yüzyıllarda Kafkasya'da İslam'ı ilk benimseyenler arasındaydı. 730'lardan başlayarak Dağıstan'ın Araplar tarafından fethinden sonra. Ancak İslam'ın tam olarak benimsenmesi, Selçukluların Dağıstan'daki etki dönemini ifade eder.

İnanan Kumuklar Sünni İslam'ı kabul eder. Kumukların çoğu Şafii mezhebine, bir kısmı da Hanefi mezhebine aittir.

Geleneksel zanaat ve aktiviteler

Silah zanaat

Kumykia, silah üretimi ile ünlüydü. 1858-59'da 3 ay seyahat eden Alexandre Dumas (baba). Kafkasya'da Endirean silah ustaları hakkında şunları yazdı:

Andrey-aul [Endirey demek], silah ustalarıyla tanınır: bıçakları özel bir damgaya sahip olan ve Kafkasya'da ünlü olan hançerler yaparlar. Bakır bir madeni paraya bıçakla vurulduğunda, basit bir basınç onu o kadar derinden keser ki bıçak parayı onunla birlikte kaldırır.

Kazanishche'li Bazalay ustanın (özellikle hançerler) eserleri Kafkasya'nın çok ötesinde ünlüydü. Lermontov, bölgedeki tipik bir Rus subayını karakterize eden Kafkas adlı makalesinde şunları yazdı:

Tatarca (demel Kumukca) hafifçe bulaşıyor; bir kılıcı, gerçek bir gurda, bir hançer - eski bir bazalay...

Rus ordusunun birçok Kafkas seferine katılan bir katılımcıya göre, süvari generali ve askeri tarihçi Vasily Potto, Kafkasya'da, Bazalay Kazanşlı ve onun soyundan gelenlerin kılıç gourda ve hançerleri en iyi eserler olarak kabul edildi.

Bazalay ustalarının eserleri 1851'de Londra'da bir sergide sergilendi.

Shamkhal'ın kişisel silah ustası, bazıları tarafından basaley'den daha üstün kabul edilen Gelinli Shahmanai, sanatının örneklerini 1867'de Paris'teki Dünya Sergisinde sergiledi.

Ünlü silah yapımcısı Irajab Magomed (1810 doğumlu) idi, çalışmalarına oğlu Gadzhi Sultanmurad (1840 doğumlu), torunu Zainavbek ve torunu Salavdin (1900 doğumlu) tarafından devam edildi. "Irajab" namlusunda Arabografik yazı bulunan bir silah Hermitage'de tutulmaktadır.

XVIII yüzyılda diğer Kumyk silah merkezleri arasında. Kazanishche (Yukarı Kazanishche ve Aşağı Kazanishche), Tarki, Arkas, Bashly, Kapkaykent ve diğerleri ayırt edilebilir. Araştırmacı N. Popko, “Kumyks ve Kabardey'de en iyi silah ustaları, saraççılar, gümüşçüler vardı; Kazaklar, ürünlerine ihtiyaçları olduğu için bu tür insanlarla tanışırdı”.

Kumyk silah ustalarının çeşitli eserleri - keskin uçlu silahlar ve ateşli silahlar - New York Metropolitan Sanat Müzesi'nde saklanıyor.

Şamhalat'ta top, barut, çakmaktaşı, diğer türlü silah ve askeri teçhizatın üretildiği de biliniyor. 17. yüzyılda başkent Tarka'nın duvarlarında toplar duruyordu.

Tarım

18. yüzyıl Avrupalı gezgin Johann Gildenstedt, o zamanki Kumyks'in yaşamının bir tanımını verdi:

Herkes tarım ve bazı sığır yetiştiriciliği ile uğraşmaktadır. Tahıl ürünleri: buğday, arpa, darı, yulaf ve çoğunlukla pirinç, aynı zamanda oldukça sık pamuk yetiştiriyorlar, ipek ise çoğunlukla sadece kendi ihtiyaçları için. Balıkçılık onlar için diğer Tatarlardan daha önemlidir ve mersin balığı ve diğer balıkları yakalayarak geçimlerini kolaylaştırırlar. Aralarında yaşam için [gerekli] küçük bir malzeme ticareti olan Kumyk ürünleri ve diğer gerekli [şeyler] olan birçok Ermeni yaşıyor. Evleri ve köyleri, birçok kez anlatılan Kafkasya'nın geri kalanı gibi, söğüt hasırından yapılmış hafif ekoseli yapıdan yapılmıştır.

Özel bir ticaret, bolca büyüyen ve 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren St. Petersburg'daki fabrikalara sağlanan kökboya ekimiydi.

Ayrıca, Kumykia sakinleri pamuk yetiştirdi ve ipekböcekçiliği geliştirdi.

Ilıman düzlük ve dağ eteği ikliminin özellikleri, büyük miktarda saman toplamaya gerek kalmadan tüm yıl boyunca meralarda sığır otlatmayı mümkün kıldı ve bu da at yetiştiriciliği, hayvancılık ve koyun yetiştiriciliğinin yüksek gelişimine yardımcı oldu. 18.-19. yüzyıl yazarlarının çoğuna göre Kumuk toprakları sığır açısından zengindi.

Fabrikada üretim

17. yüzyılda Evliya Çelebi ve Adam Olearius, Şamhalat'ta el sanatları atölyelerinin olduğundan bahsetmiştir.

Kültürü

Kumuklar bölgedeki baskın kültürel etkiydi. Vambery'ye göre:

 Kafkasya'nın kültürel bir halkı olan Kumuklar, birçoğunun dillerini ve geleneklerini benimsediği dağların komşu halkları üzerinde güçlü bir etkiye sahipti.

Edebiyat

Şair Ümmü Kemal'in edebiyatının ilk örneklerine 14. yüzyılda rastlanır. 19. yüzyılın sözlük ve dil normlarını belirleyen en ünlü şairi Irchi Kazak'tır. 20. yüzyılın başında Dağıstan'daki ilk tiyatronun oluşumuna da katılan Temibulat Biybulatov, modern edebiyatın reformcusu olarak kabul edilir.

Klasik Kumuk müzik folkloru "Kazak yırlar" ile temsil edilir.

Kumuk edebiyatı Dağıstan edebiyatı içinde özel bir yerdedir. Kumuk yıravları arasında Amanhor (1670-1706), Miskin Halimat (XVIII. yüzyıl) ile Kakaşuralı Abdurahman (XVIII. yüzyılın sonu- 1870) Kumuk edebiyatının öncüleri olarak sayılmaktadır. Yırçı Kazak (1830-1879) ise Modern Kumuk edebiyatının babası sayılır. Abusupiyan Akayev, İbrahim Kerimov, Mahammat Atabayev, Badrattun Mahammatov, Şeyit Hanım Alişeva, Orazayev gibi sayısız yazar ve şair yetiştirmiş olan Kumuklar geçmişten beri dil ve kültür alanlarında ileri bir halktır.

Yoldaş adlı haftalık bir gazeteleri, Tangçolpan, Dağıstanlı Kadın ve Karçıga (çocuk dergisi) adlarında aylık yayımlanan üç dergileri; çeşitli rayonlarda yayımlanan aylık veya haftalık bölgesel gazete ve dergileri bulunmaktadır.

Kaynakça

İlgili makâle

• Yeni Türkiye, Türk Dünyası Özel Sayısı: Cilt: II-, Sayı: 16, Yıl: 3, Temmuz-Ağustos 1997, s. 2062-2066.